Tứ giác vàng – di sản Sài Gòn xưa ✔

1 năm sau cuộc tranh luận đập hay là không đập tòa nhà 59-61 Lý Tự Trọng (“Dinh Thượng thơ”) để rộng mở và xây mới trụ sở UBND TP HCM, những người yêu di tích vẫn hồi hộp chờ kết luận chính thức về “sinh mạng” dinh thự gần tròn 140 tuổi đời này. Và rồi, một tin mừng, trong tháng 9/2019, Sở Quy hoạch và Kiến trúc đã đề xuất UBND TP HCM mời chuyên gia nước ngoài giúp hoàn chỉnh phương án bảo tồn kiến trúc toà nhà “Dinh Thượng thơ”.

Mặt khác, Sở cũng đề xuất Đại học Kiến trúc TP HCM tham dự triển khai việc trên. Như thế, 99%, tòa nhà mang ký ức Sài Gòn xưa dường như không nhận “giấy khai tử” như việc đã xảy ra tức tưởi với thương xá Eden, thương xá Tax gần 10 năm ngoái.

Tuy vậy, để giữ và tôn tạo “Dinh Thượng thơ”, cần nhìn rộng ra cả không gian tổng thể và thời gian lịch sử ba thế kỷ của khu vực xung quanh. Qua đó, ta có thể thấy Sài Gòn nay đang có 1 Tứ giác vàng của Sài Gòn xưa, gồm nhiều ô phố ẩn chứa đựng nhiều dấu ấn lịch sử kỳ thú và các dinh thự giá trị – may mắn chưa thay đổi hình dáng.

“Bộ tứ” dinh thự quý và hiếm

Nằm ngay giữa quận Một, Tứ giác vàng hình chữ nhật gồm có các cạnh đường Nguyễn Du – Đồng Khởi – Lê Thánh Tôn và Nguyễn Trung Trực. Trong chu vi này còn có sáu ô phố, tổng thể diện tích cả khu khoảng 13ha. Mỗi ô phố đều có tương đối nhiều công thự, đặc biệt còn nguyên 4 dinh thự lớn, xây dựng vào cuối thế kỷ XIX – kiến trúc châu Âu mỹ lệ.

Trong đó, khởi đầu là “Dinh Thượng thơ” (1883) – nguyên là Bộ Nội vụ của cả Nam kỳ, có những lúc kiêm quản công năng Tòa thị chính của Sài Gòn. Tòa nhà hai tầng mái ngói đỏ, mang hình chữ U duyên dáng – còn là vị trí đặt trụ sở của Gia Định báo – tờ báo quốc ngữ trước tiên của Việt Nam. Từ 1955 -1975, tòa nhà là trụ sở của Bộ Kinh tế Việt Nam Cộng Hòa – nơi ghi dấu ấn các hoạt động xuất nhập cảng nhộn nhịp của miền Nam. Nơi đây còn là trụ sở của tuần báo Chấn hưng kinh tế – tờ báo “gối đầu giường” của những “thương gia”. Từ sau tháng 4/1975, tòa nhà tiếp tục công năng trụ sở của những cơ quan công quyền và đơn vị kinh doanh.

Ngay phía sau “Dinh Thượng thơ” là tòa nhà vừa tròn 110 tuổi – “Dinh Xã Tây” – tòa thị chính Sài Gòn, theo cách gọi của dân ta thời Pháp. Có thể coi tòa lâu đài này là 1 phiên bản thu gọn của Tòa thị chính Paris nhưng vẫn có kiểu dáng và đặc thù riêng. “Dinh Xã Tây” Sài Gòn ngay từ đầu không chỉ có nơi họp bàn và làm việc của thị trưởng và các nghị viện thành phố. Hai đại sảnh phía trên và ở dưới tòa nhà còn dùng để làm nơi triển lãm, hội nghị, tiếp tân và tổ chức event sự kiện.

Rất kinh ngạc, theo họa đồ quy hoạch Sài Gòn năm 1900 (một bức tranh lớn hiện đang trưng bày trong phòng khách quốc tế của tòa nhà), hoàn toàn không có hàng rào cách biệt giữa “Dinh Thượng thơ” và “Dinh Xã Tây”. Vào khoảng những năm 1940 – 1950, phía sau “Dinh Xã Tây” mới có thêm dãy nhà làm việc ba tầng, giáp lưng vào “Dinh Thượng thơ”. Sắp tới, nếu hợp nhất khuôn viên hai tòa nhà thì chúng ta không chỉ nối kết hai không gian kiến trúc hợp lí mà còn triển khai “châu về hợp phố” một chủ trương xưa – liên thông công thự để tiết kiệm chi phí và tăng hiệu lực bộ máy hành chánh.

Cách không xa bộ đôi “Dinh Thượng thơ – Dinh Xã Tây” là hai tòa nhà lớn – Bảo tàng thành phố (1890) và Tòa án thành phố (1885). Tòa nhà bảo tàng nguyên là Dinh Thống đốc Nam kỳ thời Pháp, sau đấy từ 1955-1975, có những lúc là Dinh Thủ hiến Nam Việt, Dinh Tổng thống, Dinh Quốc trưởng, Dinh Quốc khách và rồi Tối cao Pháp viện. Vào năm 1946, lễ tiếp nhận đầu hàng của Phát xít Nhật ở khu vực Đông Nam Á trước quân Đồng minh, đã diễn ra tại đây. Những năm 1950, chính quyền Bảo Đại chính thức đặt tên tòa nhà là “Dinh Gia Long” (con đường chạy qua Dinh có tên Pháp La Grandière cũng đổi thành Gia Long, giờ đây có tên Lý Tự Trọng). Tòa nhà kiểu dáng tráng lệ, bao trọn một ô phố, phía sau có sân vườn rộng. Thiết kế trang trí thiết kế bên ngoài và bên phía trong thể hiện vẻ quý phái và thanh lịch.

Trong lúc ấy, khuôn viên Tòa án thành phố cũng chiếm trọn một ô phố lớn. Người Pháp gọi đây là “Dinh Pháp lý” (Palais de Justice), nơi xử án và thể hiện pháp quyền theo phương châm Tự do – Bình đẳng và Bác ái của cách mạng Pháp 1789. Hiện nay, “Dinh Pháp lý” đang được trùng tu, phục hồi từ từ nét đẹp lộng lẫy và tôn nghiêm. Điều thú vị, giữa hai dinh là 1 mảng xanh – Công viên Bạch Tùng Diệp xinh xắn, nơi có 1 cây cổ thụ rộng lớn, cần gắn bảng Cây Di tích. Cả bốn dinh đều xứng đáng là di tích – biểu tượng của chính quyền modern hiện đại và pháp trị văn minh.

Khu phố di tích ba thế kỷ

Sau thời điểm chiếm Gia Định, các đô đốc Pháp đặt “soái phủ” tại ô phố nay là trường Trần Đại Nghĩa (trước là trường Taberd). Họ quy hoạch con đường Gouvernment (sau này đổi thành La Grandière) và Catinat (đường Đồng Khởi, đoạn từ Nhà thờ Đức Bà đến Công viên Chi Lăng) là hai trục chính giao nhau, vị trí đặt các văn phòng chính. Từ “soái phủ” chỉ trong vòng cách đi dạo năm ba phút là có thể đến Nhà Bưu điện (ban đầu tại vị trí nay là Sở Văn hóa và Sport thể thao), Sở Tài chính (địa điểm cao ốc Metropolitan), Sở Địa chính (góc Đồng Khởi – Lý Tự Trọng), Hiến binh (nay là doanh trại Kiểm soát quân sự – 38 Lý Tự Trọng), Lưu trữ và Thư viện (Thư viện Khoa học xã hội – 34 Lý Tự Trọng), Dinh Thượng thơ và Dinh Xã Tây. Thêm 5 phút đi dạo ở đầu đường Gouvernment là Bệnh viện quân đội (nay là Bệnh viện Nhi Đồng 2) và khu Hải quân, còn ở cuối đường là Tòa án và Khám lớn (nay là Thư viện Khoa học Tổng hợp).

Mai đây, có thêm Dinh Thống đốc, Dinh Toàn quyền (từ 1955 là Dinh Độc Lập), toàn bộ đều trong vòng cách thân quen. Các con đường tại đây đều được trồng cây cối, tồn tại đến giờ như “đường hầm xanh” hiếm thấy giữa lòng đô thị tua tủa cao ốc. Nhà cửa ngày xa xưa dọc các con đường đều thấp tầng – không vượt quá 20m, không che chắn tầm trông thấy tháp nhà thờ Đức Bà (57m). Từ thập niên 1920 – 1930, mới có thêm một vài villa, cư xá nhà dân, chủ yếu ở ô phố Pasteur – Lý Tự Trọng, không xen vào các công thự. Tất cả khu tứ giác từ cuối thế kỷ XIX, được xem là khu phố hành chánh trung tâm Sài Gòn và là khu phố đi dạo 7/7 vào thời xe hơi chưa xuất hiện (trước 1910).

Khu phố đi dạo lịch sử

Thời nay, tất cả khu Tứ giác vàng – chứ không những “bộ tứ” dinh thự cần phải được bảo tồn và cần coi đây là khu phố di tích đặc biệt! Trước nhất, với bốn dinh thự, ngoài các việc trùng tu và tôn tạo, cần tính lại công năng sử dụng. Bản thân tòa lâu đài – trụ sở UBND thành phố nên quay lại mục đích công thự văn hóa chứ không những hành chánh. Khi kết nối “Dinh Xã Tây” với “Dinh Thượng thơ” và rộng mở sang khuôn viên trụ sở Sở Tài nguyên – Hệ sinh thái và Sở Giao thông – Vận tải, nơi đây sẽ có đủ không gian để trở thành một phức hợp nhiều tòa nhà – biểu tượng của hành cũng bởi vì Dân và cho Dân.

Tại phức hợp này, chủ tịch thành phố và các đại biểu Hội đồng Nhân dân sẽ tiếp dân, họp báo, tổ chức các buổi lễ vinh danh công dân và bạn trẻ góp phần lớn cho thành phố… Cử tri và báo giới dự khán các buổi họp của Hội đồng Nhân dân. Các cặp cô dâu chú rể triển khai nghi thức đăng ký kết hôn. Các văn nghệ sĩ trình diễn và giới thiệu tác phẩm chọn lọc của mình. Tại tòa nhà “Dinh Thượng thơ”, thị dân và khách du lịch vào xem Bảo tàng Hành chánh và Kinh tế, xem triển lãm các họa đồ thành phố xưa và nay. Mặt khác, có thể xây dựng các tầng hầm trong khuôn viên hai dinh thự dùng để làm phòng làm việc, thay vì việc phá nhà cũ xây cao ốc chót vót.

Trong lúc ấy, nếu Bảo tàng thành phố theo dự định sẽ dời sang Thủ Thiêm hay Thủ Đức thì nên hồi phục công năng “Dinh Quốc khách” cho tòa nhà này. Tại đây, chính quyền không những tiếp khách ngoại giao, tổ chức các buổi tiếp tân quốc tế mà còn rộng mở cửa cho khách quốc nội. Đặc biệt, khung cảnh long trọng tại đây rất phù hợp cho các cuộc tiếp tân, giao lưu văn hóa nghệ thuật. 1 phần tòa nhà và sân vườn có thể sử dụng làm triển lãm kiến trúc và văn hóa Sài Gòn xưa. Đường hầm dưới chân tòa nhà có thể làm bảo tàng chuyên đề thời kỳ 1954 – 1963 của miền Nam và chính quyền Ngô Đình Diệm. Với Tòa án thành phố, 1 phần tòa nhà và khuôn viên khổng lồ tại đây, đặc biệt là mặt đường Lý Tự Trọng, rất khẩn cấp làm Bảo tàng Luật pháp và Thư viện luật pháp. Thêm lần nữa, cư dân và khách du lịch cần phải có quyền tham quan “Dinh Pháp lý” vào những giờ phù hợp trong tuần.

Đặc biệt, Công viên Bạch Tùng Diệp, thay cho chỉ đặt tượng đài tưởng niệm Lý Tự Trọng và Quách Thị Trang, cần phải có thêm công năng là công viên sáng tạo của lớp trẻ. Tại đây, luôn luôn có các ngày hội, các cuộc triển lãm giới thiệu công nghệ mới, các sáng chế, sản phẩm phát minh mới.

Tòa nhà Thư viện Khoa học Tổng hợp gần đó cũng không nên có thể là kho sách phục vụ bạn đọc mà cần phát triển thành nhà văn hóa hoặc một đường sách thứ 2. Đấy là nơi gặp gỡ giữa sinh viên và các văn nhân, báo giới, chính khách, doanh nhân và người khởi nghiệp. Các ô phố xung quanh nối khu Tứ giác vàng với các khu buôn bán sôi động, Đồng Khởi, Nguyễn Huệ, Lê Lợi – Chợ Bến Thành sẽ là nơi trung chuyển giữa không gian di tích và sáng tạo với không gian thương mại – dịch vụ. Hiện nay, càng ngày càng có tương đối nhiều công sở công ty nhỏ, cửa hiệu nhỏ, quán cafe và nhà hàng nhỏ “đổ bộ” vào các chung cư nhiều tầng cũ, các nhà mặt đường và villa dọc các đoạn đường Pasteur, Nguyễn Du, Nguyễn Trung Trực. Khi khu phố di tích đặc biệt sinh ra thì giá trị các “con phố trung chuyển” ấy càng tăng thêm!

Chưa dừng lại ở đó nữa, vì sao không, khu Tứ giác vàng nên được quy hoạch là phố đi dạo, trước nhất vào những ngày cuối tuần. Khác với Nguyễn Huệ, đây là phố đi dạo có linh hồn là các tòa nhà lịch sử và các cây cối hơn trăm năm tuổi. Phố đi dạo lịch sử chính là không gian độc nhất vô nhị của thành phố, mang đến sự thư thái cho sáng tạo và học thức. Trùng tu và tôn tạo “Dinh Thượng thơ” và các tòa nhà lịch sử khác cần nghĩ đến viễn cảnh đó để không lãng phí tiền của và công sức của xã hội. Và càng không lập lại những sai trái khờ dại hay ma mãnh trong việc chiếm hữu đất công để xây dựng những cao ốc thương mại – nhớp nhúa ích lợi đen!

Bài và ảnh: Phúc Tiến

(*) Bài viết đăng trên Người Đô Thị báo in ngày 24/10/2019

Theo BTV / Người Đô Thị