Giá trị biểu tượng của không gian Sông Hồng và Hồ Tây trong quy hoạch tổng thể Hà Nội ⭐

Trong lịch sử, Sông Hồng luôn gắn bó hữu cơ với quá trình tạo thành và phát triển của Thăng Long – Thành phố Hà Nội, cả về không gian cảnh quan kiến trúc và tính năng sử dụng. Khi đường bộ từ từ thay thế vai trò của đường sông, thành phố từng bước phát triển quay lưng lại với con sông. Thực trạng ấy nối dài đến thời nay.

Những năm cách đây không lâu, chính quyền thành phố Hà Nội đã nhận được thức đúng vai trò quan trọng của không gian sông Hồng đối với thành phố trong việc xác lập bản sắc đô thị. Đây là việc làm có ý nghĩa cấp thiết và quan trọng đối với sự tiến lên của thành phố Hà Nội, đặc biệt là trong giai đoạn hội nhập quốc tế hiện tại. Nhiều dự án quy mô lớn với rất nhiều tham vọng do tư vấn nước ngoài và nội địa triển khai đã được nghiên cứu 1 cách toàn diện nhằm mục đích phòng chống lũ, khai thác hiệu quả quỹ đất, xác lập đô thị modern hiện đại,…

Trong phạm vi bài viết, bên cạnh vấn đề tạo dựng không gian sông Hồng thành trục phong cảnh chính, người viết ước muốn nhấn mạnh không những Sông Hồng mà là sự phối hợp giữa Sông Hồng và Hồ Tây – nơi hội đủ các giá trị lịch sử, văn hóa và phong cảnh đặc thù để trở thành biểu tượng của không gian đô thị Thành phố Hà Nội modern hiện đại, rộng mở.

Các phương pháp đã được đề nghị về tổ chức không gian cảnh quan kiến trúc khu vực Sông Hồng, Thành phố Hà Nội

Nghiên cứu quy hoạch nhằm khai thác giá trị của không gian Sông Hồng và Hồ Tây nhanh nhất có thể là đồ án Quy hoạch của KTS E. Hebrard lập năm 1925. Hồ Tây trong đồ án được định rõ là cảnh quan không gian quan trọng của Thành phố Hà Nội. Tiếp nối, khu vực Hồ Tây tiếp tục được khẳng định là không gian trung tâm trong những đồ án Quy hoạch Thành phố Hà Nội do Liên Xô (Viện Quy hoạch Leningrad lập) và Việt Nam lập trong các năm 70 và 80 của thế kỷ trước.

Năm 2006, Dự án quy hoạch căn bản phát triển khu vực sông Hồng đoạn qua Thành phố Hà Nội của tư vấn Hàn Quốc là dự án lớn nhất được đưa ra. Do nhiều nguyên nhân, dự án chưa thành hiện thực. Năm 2015, sau thời điểm Quy hoạch chung Thủ đô Thành phố Hà Nội được Chính phủ phê duyệt (năm 2011), UBND Hà Nội khởi động lại quy hoạch Sông Hồng và đã phê duyệt Dự án hỗ trợ kỹ thuật “Sách lược phát triển quy hoạch đô thị hai bên Sông Hồng tại Thành phố Hà Nội”. Đồ án do Viện Quy hoạch Thành phố Hà Nội lập.

Phân tích Dự án lớn nhất do tư vấn Hàn Quốc lập, có thể nêu lên những thành công và hạn chế nhất định để cung ứng những quan điểm tham khảo khi quy hoạch khu vực Sông Hồng trong tương lai, trong đó chú ý giá trị biểu tượng của không gian Sông Hồng phối hợp với Hồ Tây.

1. Thành công:

Định rõ đúng các mục đích và nguyên tắc quy hoạch khu vực Sông Hồng là điểm đến lôi cuốn, sinh thái và phát triển vững bền. Cụ thể là:

– Tạo trục sinh thái để duy trì tính liên tiếp của môi trường tự nhiên khu vực sông Hồng. Trên cơ sở đó, đề nghị xây dựng công viên ven sông, một dạng không gian mở, vừa bảo tồn được môi trường sông Hồng, vừa tạo không gian nghỉ ngơi cho người dân Thành phố Hà Nội;

– Tạo điều kiện phát triển không gian cư ngụ, sinh hoạt công cộng và không gian kinh tế đô thị modern hiện đại, an toàn – Nhưng trên hết là hòa hợp với thiên nhiên;

– Tạo diện mạo cảnh quan kiến trúc mới của Thành phố Hà Nội – Một sự phối hợp hài hòa giữa những nhân tố thiên nhiên, văn hóa, lịch sử và modern hiện đại tại khu vực sông Hồng.

Trên cơ sở đó, Dự án xác định phương hướng phân thành 4 khu vực tính năng chính:

– Khu vực 1, từ Chèm đến cầu Thăng Long: Bảo tồn, hồi phục đặc tính tự nhiên của môi trường.

– Khu vực 2, từ cầu Thăng Long đến cầu Chương Dương: Khu vực sử dụng nhiều chức năng – không gian kinh tế đô thị modern hiện đại, một dạng CBD.

– Khu vực 3, từ cầu Chương Dương đến cầu Thanh Trì: Không gian mở có ý nghĩa giáo dục, lịch sử, văn hóa du lịch sinh thái.

– Khu vực 4, từ cầu Thanh Trì đến Bát Tràng: Không gian sinh thái sông Hồng.

2. Hạn chế:

Có thể nói rằng, Dự án của Hàn Quốc quá tham vọng. Hạn chế chủ yếu là chưa khai thác trọn vẹn ý nghĩa biểu tượng cũng như sự liên kết giữa sông Hồng với phong cảnh tự nhiên (Hồ Tây, Sông Đuống) và với không gian đô thị Thành phố Hà Nội. Cụ thể là:

– Mối liên hệ giữa không gian Sông Hồng với các khu vực khác của Thành phố Hà Nội, nhất là những khu vực tiềm tàng những giá trị đặc thù chưa được nghiên cứu không hề thiếu làm cơ sở tạo ra sự phong phú của những phương pháp tổ chức không gian cảnh quan kiến trúc. Vì thế, tổng thể không gian trong dự án mang tính áp đặt, chưa liên kết hài hòa thành hệ thống khẩn cấp. Đấy là mối gắn kết tổng thể trên toàn tuyến sông Hồng và sông Hồng với Thành phố Hà Nội, đặc biệt là với Hồ Tây;

– Chưa tạo được dấu ấn hay là điểm ấn tượng không gian trọng tâm, thuyết phục trên toàn trục không gian sông Hồng (mang dấu ấn biểu tượng thay mặt đại diện vững bền của không gian đô thị Thành phố Hà Nội). Đây là vấn đề chính cần phải được tập trung nghiên cứu để hoàn thiện ý tưởng quy hoạch của dự án.

– Khu vực 2 là khu vực có thể thỏa mãn yêu cầu trên, nhưng dự án lại chọn tính năng nhà ở, công sở làm việc nhiều tầng với tỷ lệ tập trung cao và cách thức kiến trúc quốc tế không thích hợp. Đây là khu vực tập trung nhiều giá trị thay mặt đại diện rất cần phải được lưu ý khai thác, như:

• Về giá trị lịch sử, Tứ Liên là vùng đất có truyền thống cội nguồn; Bến sông Đông Bộ Đầu vừa là cửa ngõ phía Đông Thăng Long, vừa là địa danh lịch sử chống ngoại xâm phương Bắc của tổ tiên thời Lý, Trần và còn là nơi gần Cổ Loa – Kinh đô cổ đại của người Việt;
• Về phong cảnh thiên nhiên: Là nơi giao nhau của Sông Hồng, Sông Đuống và Hồ Tây, với nhân tố nước phối hợp cây cối nhiệt đới đa dạng, tạo thành giá trị phong cảnh thiên nhiên đặc thù của khu vực. Các khối nhà nhiều tầng giống nhau, tập trung với tỷ lệ cao ở khu vực này chỉ đơn giản là một chọn lựa thuần túy vì doanh thu của BDS.

– Mặt khác, về phương diện tổng thể, có thể thấy mức độ can thiệp làm mới rất to lớn, bất đồng với ý kiến và nguyên tắc đã được khẳng định trong dự án. Cụ thể là tổng thể diện tích quy hoạch có thể phát triển được lên tới 2.462 ha trong lúc S diện tích cải tạo thực trạng chỉ đơn giản là 110ha, chiếm gần 5% là quá nhỏ. Điều ấy muốn kể tới độ khả thi của dự án về cả 2 phương diện di dân, giải phóng mặt bằng, thực hiện xây dựng và nguy cơ phá vỡ đặc tính sinh thái tự nhiên và nhân văn của không gian sông, đặc biệt là ở những khu vực nhạy cảm như khu vực 2.

Giá trị biểu tượng của không gian Sông Hồng và Hồ Tây trong tổng quy hoạch Thành phố Hà Nội

Như đã phân tích phía trên, Sông Hồng, đoạn từ cầu Thăng Long đến cầu Chương Dương, đặc biệt là khu vực khu vực Hồ Tây, Tứ Liên và ngã ba với Sông Đuống, là nơi tập trung nhiều giá trị đặc thù về phong cảnh tự nhiên, lịch sử và văn hóa Thăng Long – Thành phố Hà Nội.

Nước là nhân tố đặc thù. Nước quy tụ ở ngã ba sông Hồng và sông Đuống, là nước hồ Tây – hồ lớn nhất Thành phố Hà Nội. Cùng với nước là cây cối. Đây là những nhân tố sinh thái tự nhiên đặc thù của Thành phố Hà Nội. Thêm lần nữa, nước gắn liền với sông cái (sông Hồng), nơi quy tụ, là nguồn cội của văn hoá Việt với tiềm tàng những giá trị lịch sử, văn hóa và tâm linh.

Trên thực tiễn, về phương diện địa hình thái, dễ dàng nhận biết thấy, Hồ Tây có dạng nửa đường tròn ở phía Tây, nếu vẽ tiếp thành một vòng tròn sẽ ôm khít bãi Tứ Liên và ngã ba Sông Hồng với Sông Đuống. Đây là 1 không gian quy ước, quy tụ những giá trị đặc thù về phong cảnh tự nhiên và văn hóa, lịch sử, rất cần phải được tôn trọng và khai thác để trở thành biểu tượng của Thành phố Hà Nội rộng mở. Vì thế, chớ nên quy hoạch trong khu vực này những tổ hợp công trình nhiều tầng modern hiện đại mà chỉ nên dành riêng cho các không gian sinh hoạt công cộng với các công trình văn hóa thấp tầng. Mặt cắt phong cảnh đô thị Thành phố Hà Nội modern hiện đại rộng mở cao dần ra phía bên ngoài về các hướng, ngược với quy luật phổ biến về hình thái đô thị trên thế giới là cao ở trung tâm và thấp dần ra bên phía ngoài.

Tóm lại, sông Hồng phối hợp với Hồ Tây là 1 không gian quy tụ các giá trị lịch sử, văn hoá và phong cảnh thiên nhiên đặc thù, gắn với quá trình tạo thành và phát triển của Thăng Long – Thành phố Hà Nội. Đây là những cơ sở quan trọng có ý nghĩa quyết định trong việc tạo dựng giá trị biểu tượng của khu vực, cũng như vai trò là không gian gắn kết tự nhiên, lịch sử và văn hóa Cổ Loa – Thăng Long – Thành phố Hà Nội trong tổng quy hoạch Thành phố Hà Nội rộng mở. Do vậy trong nghiên cứu quy hoạch, cần chú ý:

– Về phân bố tính năng, trên nguyên tắc chú trọng các nhân tố tự nhiên, lịch sử và văn hóa, tính năng chính ở khu vực đó dành cho những hoạt động công cộng, giao lưu văn hoá cả ở quy mô quốc tế như “Sảnh lớn” của “Căn nhà Thành phố Hà Nội”, mà hoàn toàn không thiên về tính năng cư ngụ và kinh tế đô thị modern hiện đại.

– Về tổ chức không gian, coi trọng tính toàn vẹn của không gian mở với lợi thế của phong cảnh tự nhiên. Kiến trúc hài hòa với phong cảnh, không tạo ra sự cách biệt mà nhấn mạnh lối vào các không gian đô thị không giống nhau từ vòng tròn không gian trung tâm. Không những tạo lối vào trục không gian lớn Hồ Tây – Cổ Loa, mà còn cần tạo thành nhiều hơn các trục không gian gắn kết, kể cả gắn kết ảo. Đấy là những lối vào khu vực hạt nhân lịch sử (Thành cổ, phố cổ, phố cũ), công viên Hồ Tây, Trung tâm dịch vụ tài chính mới (CBD) Tây Hồ Tây, Phương Trạch cùng các trung tâm giải trí, tổ chức event sự kiện quốc tế ở phía Bắc,… Chính vì sự khác lạ về cảnh quan kiến trúc ở mỗi lối vào các không gian đô thị vừa tạo thành nét đẹp phong phú vừa nhấn mạnh đặc thù hình thái của những không gian đô thị Thành phố Hà Nội.

PGS.KTS. Nguyễn Quốc Thông
(Bài đăng trên TCKT số 4 – 2017)