Bangkok bảo tồn đô thị với sự tham gia cộng đồng ✅

Tha Tian là 1 cộng đồng người Thái – Trung Hoa tọa lạc ở khúc trong cùng của khu vực đô thị lịch sử tại Bangkok (Inner Rattanakosin) (Hình 1,2). Tha Tian có S diện tích 4, 806ha, với một.900 dân cư (300 hộ gia đình), sinh sống trong 490 tòa nhà mặt đường và một chợ cá. Xuất phát là 1 phần pháo đài Trung cổ Châu Âu xây dựng vào giữa thế kỷ XVII. Năm 1857, cả khu vực đã bị thiêu rụi bởi hỏa hoạn, bởi thế mang tên “Tha” (có nghĩa bến tàu) “Tian” (có nghĩa phẳng phiu và trống trải). Tiếp nối, Tha Tian được rộng mở với các tòa nhà mặt đường xây dựng vào đầu thế kỷ XX, lôi cuốn người Trung Hoa tới định cư (Hình 3). Việc định cư của người Hoa là dẫn chứng quan trọng về sự giao thoa thương mại, văn hóa, tín ngưỡng. Việc phân chia sở hữu đất đai ở Tha Tian rất rắc rối phức tạp do sự phong phú của những chủ đất (Hình 4).

Đặc thù văn hóa của Tha Tian

Các lớp lịch sử của khu vực này được bắt đầu từ pháo đài của thế kỷ XVII, tiếp sau là bến tàu hoàng gia, một số cung điện nhỏ, và một công sở chính phủ tạo thành thế kỷ XVIII, XIX, khu chợ và quần chúng hoạt động kinh doanh, buôn bán. Mô hình những dãy nhà mặt đường thương mại vòng quanh chợ phổ biến vào cuối thế kỷ XIX đến giữa thế kỷ XX ở Thailand, Tha Tian là 1 giả dụ rất hiếm vẫn còn tồn tại tới tận ngày hôm nay (Hình 5).

Tha Tian cũng chứa đựng trong mình những di tích phi vật thể, gồm có năm khu lăng mộ, tám hội quán, và hai lễ hội hàng năm. Những di tích phi vật thể khác ở Tha Tian là hoạt động dịch vụ và buôn bán, cụ thể Thai massage, kinh doanh buôn bán nhỏ, chế biến thức ăn khô và các bài thuốc bản địa.

Quy hoạch bảo tồn Tha Tian và những ảnh hưởng tới cộng đồng

Chương trình bảo tồn Rattanakosin được khởi xướng năm 1969 và được đồng ý năm 1977, khi khu vực đứng trước những thử thách do sự xuất hiện của nhà mặt đường thương mại modern hiện đại và các công trình nhiều tầng. Tổng quy hoạch gồm có việc bảo tồn các công trình được xây dựng trước thế kỷ XX, tái xây dựng các công trình di tích đã mất, và bổ sung các không gian mở. Mặc dù thế, theo kiến nghị này, việc tạo nên các không gian mở có nghĩa là việc phải di dời quần chúng hiện nay (Hình 6). Quần chúng đã phản đối kế hoạch này và xác lập nhóm bảo vệ cộng đồng. Năm 1991, chính quyền Thủ đô Bangkok (BMA) cung ứng cho cư dân một thời cơ nhằm kết nối với chính quyền địa phương và tuyên bố một vài luật lệ kinh qua Tổ chức tựa vào cộng đồng (CBO). Năm 1986, Tha Tian đã chính thức ghi nhận vai trò của CBO với BMA. Năm 1998, BMA khởi động một dự án nghiên cứu nhằm tái kiến thiết cộng đồng Tha Tian do trường đào tạo Quy hoạch của Viện công nghệ King Mongkut Ladkrabang (KMITL) triển khai.

Một quá trình tái kiến thiết thay thế

Nghiên cứu về Tha Tian đã đưa thêm những nhân tố về kinh tế và văn hóa bên cạnh các nhân tố vật thể, gồm có sự hài lòng của dân cư địa phương, khả năng chia sẻ các hoạt động tái kiến thiết, sự rắc rối phức tạp của những chủ thể, khả năng duy trì về kinh tế xã hội. Điểm khác lạ thâm thúy giữa tổng quy hoạch nghiên cứu Tha Tian đấy là quá trình kết nối, đàm phán và tư vấn với cộng đồng và các bên liên quan khác (Hình 7).

Năm 2010, Cục Sở hữu Hoàng gia (CPB) đã triển khai dự án tái kiến thiết tại đây. Dự án gồm có khối nhà mặt đường tân cổ điển hình chữ U, một khu chợ, dãy nhà gỗ nằm kề khu chợ, và hai dãy nhà mặt đường style phong cách Art Deco bên bờ sông. Thay thế cho kế hoạch di dời cư dân, CBP đã trợ cấp tài chính cho công tác tái kiến thiết và hồi phục nhà mặt đường tân cổ điển. Những người thuê nhà được bảo đảm sự an toàn trong hợp đồng thuê mướn và chỉ phải trả 25% cho kinh phí cải tạo. Công việc thương lượng đã diễn ra thành công, và bảo đảm công tác tái kiến thiết sẽ được hoàn tất vào đầu năm 2015.

Kết luận

Tha Tian phản ánh một đặc thù chung của quần chúng đô thị ở các đất nước Đông Nam Á, gồm có sở hữu đất rắc rối phức tạp và sự phong phú trong tính năng, thể loại công trình. Bài học đã được đúc kết từ kinh nghiệm của Tha Tian gồm có:

1) Sự lạc hậu của tổng quy hoạch: Ý tưởng của Quy hoạch từ trên xuống dường như không còn khả thi bởi sự cứng nhắc của chính nó. Tư vấn của chuyên gia và chia sẻ thông tin giữa những nhóm liên quan là những nhân tố quan trọng để đạt được tính vững bền của dự án.

2) Vai trò của NPO và các tổ chức học thuật: Một tổ chức dàn xếp (tổ chức phi doanh thu, phi chính phủ, cơ quan học thuật) là cấp bách nhằm tránh sự mơ hồ trong việc thương thảo giữa chính phủ và cộng đồng.

3) Sức mạnh của quần chúng: Tính đồng hóa trong Group cư dân và các mối gắn kết xã hôi nghiêm ngặt là nhân tố quan trọng cần đạt được.

4) Mục tiêu của chủ sở hữu đất đai: CPB là khuôn mẫu điển hình của một chủ sở hữu đất thay đổi từ ích lợi kinh tế tối đa sang ích lợi có tính cộng đồng nhằm nhắm tới sự ổn định và sinh kế dài lâu. Công cuộc tái kiến thiết nên được dẫn đầu và thúc đẩy bởi những chủ đất công tựa như các cơ quan sở hữu, đền, chùa hoặc các tổ chức chính phủ.

Bốn bài học rút ra trên đây là những bài học kinh nghiệm để tham khảo, ứng dụng trong bảo tồn đô thị tại Việt Nam, trong đó đặc biệt lưu ý đến bài học 2 và bài học 4 – Khuyến nghị sự tham dự của những tổ chức học thuật tựa như các trường ĐH, và phương án cân bằng bất đồng ích lợi giữa những chủ đầu tư, thuyết phục thay đổi tầm nhìn từ ích lợi kinh tế sang ích lợi có tính tổng thể. Việc cân đối và ứng dụng bốn bài học này là thời cơ để kiếm tìm phương pháp cho công tác bảo tồn tại các đô thị lớn ở Việt Nam.

ThS Đào Hải Nam – tiến sĩ Lê Quỳnh Chi
(Bài đăng trên TCKT số 7/2017)