Bảo tồn di sản trong bối cảnh phát triển đô thị thông minh ☑

Đô thị Thông minh” và “Bảo tồn di tích”

“Đô thị Thông minh” là 1 thuật ngữ mới đang được nhắc về nhiều nhất trong những diễn đàn về Kiến trúc và Đô thị thời gian cách đây không lâu. Rất là nhiều trong chúng ta vẫn đang nghĩ rằng: Đô thị Thông minh chỉ thuần túy là đô thị mà ở đấy công việc quản lý sẽ có sự tham dự của máy móc, công nghệ hỗ trợ. Thực ra chúng ta nên hiểu theo nghĩa rộng hơn: “Đô thị thông minh” là sự vận hành nó 1 cách thông minh, là đô thị càng ngày càng phát triển hoàn chỉnh và càng ngày càng trở nên đáng sống. Như thế “Đô thị Thông minh” chính là “Đô thị Vững bền”.

Có 4 nhân tố phát triển đô thị: Nhà quản lý (nhiều cấp chính quyền”; Nhà đầu tư (những người có đầu óc kinh tế); Nhà chuyên môn (các nhà khoa học, nhà nghiên cứu); và dân cư, cộng đồng. “Đô thị Thông minh” phải được xây dựng từ những dân cư thông minh, nhà đầu tư thông minh và chính quyền thông minh cùng với các nhà chuyên môn tận tụy.

Người ta e sợ: Bảo tồn và Phát triển là bất đồng, là đối kháng, đấy là 1 cách hiểu chưa không thiếu thiếu thực chất. Thực tiễn từ các trường hợp của các đô thị đang thành công, “Bảo tồn” và “Phát triển” không lúc nào đối kháng. Hay nói theo một cách khác, đối kháng chỉ xảy ra khi những người triển khai cả 2 công điều này không hiểu, không biết cách làm sao cho đúng. Những bên đối kháng không biết phối hợp và nương vào nhau mà chỉ khăng khăng, bảo thủ để hoặc giữ bằng được không cho biến đổi, kìm hãm phát triển, hoặc hiểu theo nghĩa “phát triển” thì phải “đập đi, xây mới”. Trong thời điểm đó phần còn lại (chủ yếu là quần chúng đô thị) thì lạnh nhạt với Di tích do chủ quan, không chịu tìm hiểu. Mà với thái độ như thế chắc chắn họ sẽ đứng ngoài cuộc để chờ xem các cuộc bức tử Di tích tiếp tục tái diễn, để rồi ngậm ngùi và quên lãng…

Di tích và nền Kinh tế

Phải hiểu “di tích” chính là món quà của quá khứ cho nền kinh tế đô thị hôm nay. Có biết bao nhiêu đô thị đã khai thác Du lịch từ di tích. Đấy là nguồn lợi kinh tế vô cùng lớn. Nhìn lại quá khứ, từ hơn 70 năm trước lúc quốc gia còn đang chiến tranh, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nhận được định: “Việc bảo tồn cổ tích (cổ tích được hiểu là khái niệm Di tích) là công việc rất quan trọng và rất khẩn cấp cho công cuộc kiến tạo nước Việt Nam” (Theo Sắc lệnh về sự việc bảo tồn di tích văn hóa dân tộc số 65/SL ngày 23/11/1945 mà về sau thành Ngày Di tích Văn Hóa Việt Nam)

Thành phố có bản sắc mới là thành phố lôi cuốn nhà đầu tư.

Thực tiễn cho thấy các đô thị cổ trên thế giới làm bảo tồn không phải vì họ nhiều tiền nên mới dám nghĩ đến nghệ thuật, mới “chịu chơi” mà người ta bảo tồn vì họ là những người có tư duy tài chính cực tốt. Họ biết cách chăm cho “con gà đẻ trứng vàng” cho nó tiếp tục đẻ những quả trứng lớn hơn.

PGS. tiến sỹ. KTS. Trần Văn Khải đã có lần chia sẻ: “Đập di tích là đập bể chén cơm của dân cư ngay tận chỗ”. Câu này hoàn toàn chuẩn xác. Ít đặc biệt là chúng ta trông thấy ngay nó tác động tới từ đứa bé bán hàng rong cho tới các doanh nghiệp kinh doanh dịch vụ, hãng lữ hành, hàng không sẽ ế hàng vì du khách đổ về nơi khác. Sở dĩ hiện tại tour du lịch lên Đà Lạt thưa dần trong lúc tour Hội An vẫn bảo đảm đông khách, hay tour Phú Yên sắp phải mở thêm… cũng bởi vì những cách ứng xử không giống nhau với Di tích. Sapa và Đà Lạt đang là những bài học rõ nét cho những nhà Đầu tư và các nhà quản lý khi hoạch định sách lược không thích hợp: Xây dựng các công trình na ná ở đâu cũng có, xây không có tội vạ và phá di tích không có tội vạ. Nhà đầu tư quên mất nguyên nhân lúc đầu khi chọn lựa vị trí để đầu tư là cũng chính vì nơi đó có di tích, có giá trị văn hóa vẫn còn đang được bảo tồn, truyền lại nguyên vẹn. Ích lợi trước mắt khiến họ quên mất nhiệm vụ của họ là phải tiếp tục gìn giữ giá trị cốt lõi này vì đó mới chính là nhân tố vững chắc.

Đau xót cho Ba Son khi nhà đầu tư không hiểu được giá trị của lô đất kim cương mà người ta nhận được, đây chính là Xưởng Thủy Ba Son, là công trình biểu tượng cho nền kinh tế, nền công nghiệp đóng tầu sinh ra rất sớm ở đô thị này. Sức mạnh về ý chí và tham vọng về tiến độ cũng như quy mô dự án của nhà đầu tư đã tình cờ phá hủy một di tích. Họ đã phá một công trình có giá trị lịch sử, không những của Việt Nam mà của khu vực để xây những khối tháp với ngôn ngữ kiến trúc bình thường, nén hàng nghìn căn hộ trong các bức “tường thành” đó và hệ lụy lúc này cả thành phố đang chịu: Mất gió, mất view, mất cân bằng quy hoạch và quan trọng đặc biệt là ta đã mất đi một di tích mà các nước như Thái Lan, Singapore, Hàn Quốc… muốn cũng không thể nhận được.

Thay vì lời kết

Trong xu thế phát triển đô thị thông minh, đã tới lúc những nhà chuyên môn phải tham dự vào đời sống đô thị 1 cách mạnh mẽ hơn, phân tích và phản biện, tham dự sâu hơn trong công tác tư vấn cho chính quyền, thậm chí cần yêu cầu chính quyền cho tham dự tư vấn khi họ triển khai các dự án có nhân tố bảo tồn.

Đã tới lúc những nhà quản lý phải nhận biết lại vai trò của mình, nếu như không nhận biết được Di tích là giá trị chung của một đô thị, của Đất nước, của người đô thị đương thời và tương lai, với tư duy “nhiệm kỳ”, họ rất dễ dàng mắc sai trái, có tội với Di tích. Con cháu chúng ta về sau khi mất ký ức và di tích, họ không chê trách chủ đầu tư mà người ta nguyền rủa chính những người đưa ra quyết định: Ai là người ký bán Nhà tù Hỏa Lò cho tất cả những người Singapore để chúng ta mất một di sản có một không hai ở Đông Dương? Ai là người ký quyết định cho phá ụ tàu và nhà xưởng ở Ba Son… Và, vì vậy, ý nghĩ lại ngay khi này đối với Dinh Thượng thơ tại Thành Phố Hồ Chí Minh vẫn chính là chưa muộn.

Tài liệu tham khảo:
1. Báo Người Đô Thị, Đề nghị và ký tên bảo tồn Dinh Thượng Thơ, 11/05/2018
2. Tuấn Thịnh, “Di tích Sài Gòn 300 năm: ‘Dinh Thượng thơ’ 120 tuổi”. Báo Pháp Luật ngày 8/11/2015
3. Nguyễn Vương Hồng, “Tái sử dụng công trình công nghiệp cũ tại TP HCM”, Luận văn thạc sỹ Kiến trúc 2017

tiến sỹ.KTS Nguyên Hạnh Nguyên

(Bài đăng trên TCKT số 10-2018)