Có thể sống trong ngôi nhà trên con phố của mình ✅

Người hàng phố

Căn nhà của tôi trên phố Bà Triệu, sau nhà là công viên Thống Nhất, có hồ Bẩy Mẫu, mặt hồ lấp loáng soi bóng trường Đại học Bách Khoa. Đầu phố là mặt nước Hồ Hoàn Kiếm, long lanh soi bóng Tháp Rùa… Những đứa trẻ sinh ra khoảng những năm 50-60 đều chào đời từ ở nhà hộ sinh tư trong khu phố. Khu phố có bà y tá tiêm chủng cho toàn bộ trẻ con, còn nhà trẻ và lớp học vỡ lòng là nơi đặc biệt nhất toàn bộ học sinh khu phố. Từ đầu thế kỷ 20, Tòa Thị chính thành phố Hà Nội đã luật lệ: Nhà thuốc, phòng khám đa khoa và trường học phân bổ đều khắp các khu phố. Trước lúc rời thành phố Hà Nội đi sơ tán về vùng quê (1965), tôi còn trông thấy bà đỡ băng qua nhà tôi, nói chuyện với mẹ tôi giống như những người hàng phố, hằng ngày…

Căn nhà 3 tầng cao tối đa đoạn phố, xung quanh chỉ toàn nhà 1-2 tầng. Mỗi dịp bắn pháo hoa, lũ trẻ leo nên sân thượng là có thể trông thấy bầu trời kỳ ảo cả hai chiều: Hồ Hoàn Kiếm và hồ Bẩy Mẫu. Trong 12 ngày đêm cuối năm 1972, vài đứa trẻ kẹt lại thành phố Hà Nội vẫn trốn khỏi hầm trú ẩn đội mũ rơm lên gác thượng xem không chiến đỏ rực bầu trời, đôi khi lại nghe tiếng lộp bộp mảnh đạn pháo to bằng ngón tay cái rớt xuống các mái nhà xung quanh. Sau chiến tranh, hòa bình và thống nhất, thành phố Hà Nội đổi thay lờ đờ, uể oải; những đứa trẻ vẫn học cùng nhau, chơi cùng nhau, lớn lên rồi ly tán khắp nơi, những người già già hơn và rủ nhau về cõi xa hơn… nhưng toàn bộ họ đều nhận biết thấy nhau giữa khung cảnh phố phường lẫn với bóng dáng những người hàng phố.

Nhà lạ trên phố quen

Từ sau 1990, thành phố Hà Nội chập choạng nhập khẩu những mô hình đô thị mới từ các nước Asean. Người phố cũ bán nhà rời đi, chủ mới gộp 2-3 số nhà bé nhỏ lại để xây nhà nhiều tầng lớn hơn và cho thuê. Người đến và đi thầm lặng, những căn nhà trong 1 năm cũng đổi chủ vài lần. Có gia chủ mới mà cả chục năm vừa qua tôi cũng không biết mặt – phố chưa đến toàn người lạ.

Phố cũ đã vậy, phố hàng cũng như vậy: Cách vài nhà cũ là 1 hotel nhiều tầng, sáng lòa kính chớp, bóng lộn đá ốp tường nhà, lối đi, bỏ lại những căn nhà cũ với cửa gỗ xếp, biển hiệu đắp vẽ cầu kỳ, kiêu hãnh 1 thời, nay thì khép nép khiêm nhường dựa bóng bên cạnh.

Hơn một thế kỷ qua, thành phố Hà Nội khá nhiều lần biến đổi, từ kinh thành hoang phế trở thành phố Tây ngăn nắp, nhã nhặn thanh lịch rồi trở về với cuộc sống bình dân, đầy ắp thương yêu đan xen nghi kị xa lánh – Lam lũ, nghèo nghèo nhưng vẫn thầm lặng sang trọng. Đôi chục năm vừa qua, phố nhà có phần lòe loẹt, phù phiếm, bảnh bao hơn nhưng đã dần nhạt nhẽo vô tâm hơn, không nhiều người sống phía trên phố bận tâm đến nguồn gốc lai lịch con phố của mình, người người lo chuyện giá cả / bán mua, những do dự về văn hóa, lối sống, di tích dần trở nên lạ lẫm, tuyệt vọng…

Lời dẫn đề “Ký ức phố phường” (UNESCO xuất bản 1995): “Muốn hiểu biết một quốc gia, hiểu biết tâm hồn và máu thịt của chính nó, có cách nào tốt hơn là dạo bước trên những phố phường của chính nó? Từ những lối hẹp cổ xưa đến đường lớn thênh thang modern hiện đại, đường phố chính là tạo ra tính cách của một thành phố, nơi thì chừng mực cân đối, nơi thì đồ sộ đến choáng ngợp. Trước sức ép của công nghiệp hóa, của những làn sóng di dân khỏi nông thôn, trước sự việc ngập tràn của xe hơi, ở gần như tất cả khắp nơi trên thế giới, không gian đô thị đang cần phải chuyển đổi mau chóng. Mạng lưới phố phường đang bị xé rách và ký ức đang phai mờ dần. Thế mà sự sống của thành phố khởi nguồn từ chính những đường phố ấy. Không có tấm mạng đã dệt bởi biết bao dấu tích của quá khứ, khuôn mặt của thành phố còn lại những gì? Thành phố sẽ còn là 1 nơi thế nào?”

Không gian phố nhà – dấu tích lịch sử của thành phố, di tích thành phố đang lùi dần trước làn sóng “BDS hóa” thành phố. Những dân cư nhỏ lẻ tá túc trong những căn nhà cổ hay villa cũ đang sẵn sàng rời đi nếu được trả giá cao. Dân cư chung cư cũ cũng đang cố thủ bằng những điều kiện đền bù rắc rối phức tạp, làm nản lòng các chủ đầu tư BDS nôn nóng. Các nhà lý luận cũng đã thấm mệt bởi những lý lẽ “bảo tồn di tích” không còn mấy công dụng trước khát khao “tăng trưởng / cải tiến vượt bậc” được một bộ phận không nhỏ hô hào tiếp thị.

Liệu có cách nào để dân cư trong các căn nhà cũ kỹ trong khu phố hay trong trong những chung cư cũ nói lên mong muốn về không gian sinh sống tương lai của mình trong thành phố modern hiện đại? Những dân cư nhận được tiếp tục sống trong căn ngôi nhà mình khi xung quanh phố phường đang từng ngày tăng thêm áp lực thương mại và nhu cầu đi lại? Họ có vai trò gì trong thành phố có lịch sử lâu đời nhưng đang trong cơn lốc phá bỏ quá khứ dài lâu để mau chóng bước đi tương lai không chắc chắn?

Xây phố mới trên các khu nhà cũ

Đầy đủ sáng kiến kiến thiết lại các không gian đô thị nhằm phát huy những thế mạnh của khu phố lịch sử trong quá trình đô thị hóa mạnh mẽ, một phương pháp vừa phát triển kinh tế lại duy trì được những giá trị văn hóa lịch sử. Ngân hàng Thế giới (WB) năm 2012 đãcó report báo cáo “Kinh tế học của các thứ độc đáo: Cưng nựng di tích văn hóa” (2012), họ ghi nhận kinh tế di tích – Heritage Economy là 1 thực thể và mô hình chân thật, giá trị lớn lao, một ngành kinh tế đang trỗi dậy. Kinh tế di tích còn là động lực sáng tạo mô hình kinh doanh mới cho thịnh vượng kinh tế, xã hội nhân văn và sức khỏ hệ sinh thái (Fresderick Brousseau-Gauthier,Yvon Brousseau).

thành phố Hà Nội nếu biết khai thác tài tình các trung tâm văn hóa – lịch sử đô thị (Civic District), sẽ làm giá trị BDS tăng theo mà hoàn toàn không cần đập phá bừa bãi để thay thế vào đó các công trình kiến trúc đồ sộ mang style phong cách lạ lẫm, vô hồn. thành phố Hà Nội có tương đối nhiều thời cơ thực hiện các dự án loại này, nếu ưu tiên tái định cư tận chỗ cho dân cư tận chỗ, giúp tạo dựng tín nhiệm của các người đang ở tại các khu nhà cũ – điều mà các dự án hiện thời không làm được, dẫn tới sự bế tắc trong việc cải tạo nhà mặt đường cũng như chung cư cũ. Khuyến nghị dân cư đô thị gắn bó không chỉ có vậy với hệ sinh thái sống của họ và bảo vệ nó 1 cách hữu hiệu thì các khu phố sẽ trở nên chân thật và có giá trị.

Năm 1995, có thể nói đến một vài dự án nổi trội đã khởi động dự án kiến thiết lại khu tập thể nhiều tầng A3 Giảng Võ: Dỡ bỏ căn nhà 5 tầng cũ nát, xây từ thời điểm năm 1960 để xây mới nhà 6 tầng có S diện tích rộng hơn, chất lượng tốt hơn, 100% dân cư tận chỗ nhất trí cao góp thêm chi phí để rộng mở S diện tích cũng như upgrade nâng cấp tiện nghi căn hộ của mình. Dự án thành công do có 2 ưu thế: Đất trống nên tăng S diện tích sàn tầng 1, căn hộ sau cải tạo rộng hơn; vốn ngân sách hỗ trợ nên kinh phí góp phần thấp. Mặc dù vậy, mô hình này không khả thi do không còn “bầu sữa ngân sách” bao cấp. Trái lại, những dự án bỏ mặc cho thị trường thỏa thuận trong hoàn cảnh các chuẩn mực còn mơ hồ thì cuộc giằng co vẫn không có hồi kết. Một phương pháp khác cho KTT Nguyễn Công Trứ – 2004 của Mikael Backmans và Maria Rundqvist (Thụy Điển), kiến nghị cải tạo, tái sắp xếp các tòa nhà nhiều tầng với giao thông công cộng kết nối thành phố, mạng lưới đường nội bộ, sắp xếp khu phố thương mại và ẩm thực xung quanh khu ở, sắp xếp cây cối, không gian công cộng… Phương án này doanh thu thấp nhưng chất lượng sống tại đây được nâng cao hơn, nếu được đem ra bàn bạc với phần nhiều dân cư tận chỗ sẽ có triển vọng hơn dự án được TP phê duyệt, thế nhưng vẫn án binh bất động, “đắp chiếu” không ít năm. Có thể kể thêm về khu “Zone9” đã 1 thời nhộn nhịp trên mặt sàn nhà máy cũ hay kiến nghị của những nghệ sĩ thành phố Hà Nội về một không gian sáng tạo nghệ thuật trên nền xưởng phim truyền hình (số 2 Thụy Khê), hoặc các đồ án do thầy trò ngành kiến trúc quy hoạch của6 trường Đại học tiến hành tại Workshop “Tái kiến thiết các không gian đô thị biến đổi, lấy phố Phùng Hưng, quận Hoàn Kiếm làm đối tượng nghiên cứu.” (2017)

Cuối năm 2017, Martin Rama (chuyên gia kinh tế trưởng của WB, người rất nặng lòng với thành phố Hà Nội, tác giả quyển sách “thành phố Hà Nội một chốn rong chơi” – Giám đốc Trung tâm Phát triển Đô thị vững chắc thuộc Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam) giới thiệu mô hình phát triển và bảo tồn có lợi cho cả nhà đầu tư tư nhân và dân cư gốc của khối nhà ở thành phố Hà Nội. Dự án nghiên cứu ảnh hưởng vào khu phố cũ: Các villa cũ và các công trình hỗn hợp khác; khu chung cư cũ: Các căn hộ phía bên trong được modern hiện đại hóa hoàn toàn nhưng phía bên ngoài vẫn mang dáng vóc và những đặc thù cuốn hút của những khu tập thể nguyên bản với tương đối nhiều tiện ích mới được bổ sung. Ông đang có dự kiến gặp gỡ với các bên để tiến hành các điều tra xã hội, các nghiên cứu pháp lý và các phương pháp kỹ thuật khẩn cấp để upgrade nâng cấp một khu vực trọng điểm của thành phố Hà Nội, và các KTS Việt Nam sẽ là 1 phần bên trong dự án.

thành phố Hà Nội đang tiến lên phần đằng trước với viễn cảnh “thành phố thông minh hơn đáng sống hơn”. Có rất nhiều tiêu chuẩn để định rõ các quy chuẩn mới. Nhưng điều quan trọng trước tiên là làm ra sao để tạo dựng được lòng tin của những bên liên quan trong những các cuộc bàn bạc về tương lai nhà mặt đường. bằng năng khiếu và thiện ý của mình, các KTS sẽ chung tay với bè bạn nội địa và quốc tế tìm ra hướng đi, thiết lập những phố mới trong những khu nhà cũ thành phố Hà Nội.

KTS Trần Huy Ánh
(Bài đăng trên TCKT số 12-2017)