Đô thị hóa – Những mối lo toan ❗

Cây sống bởi có hệ mạch nối cái rễ với cái gốc, cái gốc với cái thân, cái thân với cái cành, cái cành với cái lá… Hệ mạch ấy lại nối cây với đất và với trời. Đối với cuộc sống của cây xanh, đất xem ra cần hơn cả: Hạt gieo xuống đất thì cây mới mọc, mầm cấy xuống đất thì mới lớn thành cây. Sau đất, nước cũng nhất thiết với cuộc sống của cây xanh – Thiếu nước, cây xanh chết; nước thối và độc, chúng cầm cự chẳng bao lâu.

Đô thị giống cái cây – Đô thị không chỉ có đường xá, là nhà cửa. Đô thị cũng không thuần tuý là đất đã đô thị hóa. Nó cũng có cuộc sống sinh học, quy theo luật sinh tồn tự nhiên. Nó thả, nó cắm gốc rễ xuống đất. Và, cũng chính đất – nước – bầu trời, xoay vần và tương tác, duy trì và duy dưỡng đô thị, cái cây trường tồn của nhân loại. Trí khôn của con người, dù cao siêu đến mấy, cũng cần nhìn xuống đất và nước, cũng cần hướng lên bầu trời.
Cây xanh, chết do bị cớm, do già, do cháy và do bị đốn. Đô thị – cây đời, cây xã hội, – chết không do bị cớm và bị đốn, không do tuổi tác, mà chết trong sự tàn lụi, với những hội chứng đã lấp ló đâu đây. Trí khôn con người đã tạo nên và kiến đắp mình mẩy đô thị càng ngày càng kiện toàn, càng ngày càng cao về công nghệ. Song, trí khôn nặng về chữ “dụng” đã sao nhãng cái triết lý giản đơn về sự bắt nguồn và sự chấm dứt của cây xanh.

Hãy nhìn và ngẫm: Hồ biến đổi thành ao, sông biến đổi thành cống, biển biến đổi thành bãi thải. Hóa thành, song không mất tích. Chẳng có gì, thải rồi và hoại rồi, lại biến thành sạch và lành. Hôm nay, cùng với nền văn minh tột bậc không dừng bước, chúng ta cũng đang chất đắp lên hành tinh một di tích – bãi thải. Hành tinh đã bị dùng.

Tô Lịch giang, Kim Ngưu giang, Lừ và Nhuệ giang ở thành phố Hà Nội, chậm chạp đưa dòng nước vô ra đời sông Cái. Biết bao cái khe, con suối và dòng sông khác cũng đang tháo, đang trút nước chết xuống dòng sông ấy – dòng sông mẹ của các dòng chảy trên đất phương Bắc. Cứ đà này, đến lượt nó, sẽ biến đổi thành cái cống xả lộ thiên vĩ đại. Ai đó, mai này sẽ hát trong sự lãng quên thời gian: “Hồng Hà mênh mông, đưa cát tới chân làng quê, cuối sông…”.

Đô thị thúc đẩy phát triển, bức tốc văn minh. Song, đô thị hóa, ào ạt và vung tay quá độ, chính là căn nguyên của đại vấn nạn – mối đe dọa, đất, nước và bầu trời bị xâm hại, khó bề chữa trị cho lành.

Đã ai nghĩ tới một việc quái dị như thể nhổ bật cái cây ra khỏi đất rồi đem trồng nó chổng vó lên trời. Hình như trong xã hội, trong cao trào đô thị hóa hôm nay, cái việc ngược đời ấy không chỉ là trong suy tưởng nữa rồi.
Khi chúng ta chiếm đất và cất nhà, đổi dòng hoặc đắp đập, khai mở khu công nghiệp, bành trướng đô thị – hẳn chúng ta đã tính đến 3 nhân tố: Đất – nước – bầu trời, đương nhiên là từ tiêu chuẩn “đủ”. Chẳng mấy khi chúng ta tính tới tiêu chuẩn “cạn”, tiêu chuẩn “hoại”.

Khi quy hoạch xây dựng đô thị, chúng ta ỷ vào tài nguyên thiên nhiên. Khi mở mang và vận hành cơ ngơi đô thị, chúng ta chạm phải cục diện hệ sinh thái. Ta cần phải nói đến hệ sinh thái và sinh thái khi nhận biết thấy tài nguyên thiên nhiên đã suy xuyển, khi nó đã bị xâm hại và, tất nhiên, khi những nguy cơ – mối đe dọa lì lẫm hoặc đùng đùng kéo tới. Một khi buộc kể đến khái niệm “hệ sinh thái”, tự nhiên ta đã bước vào 1 cuộc đại ứng phó. Đô thị xanh, kiến trúc xanh, kiến trúc sinh thái … xem ra chỉ đơn giản là những ứng phó.

Đã tới lúc giật mình, tỉnh ra: Đô thị hóa tham vọng, đô thị hóa vung quá tay và sơ lược, đã tiến đến cái ngưỡng, khi tài nguyên đất trời cạn dần, hệ sinh thái lâm suy. Tài nguyên đất chịu thiệt hại trước hết và hơn cả, nó chịu mà hoàn toàn không biết nói. Không khí ngạt và nhiễm, – cảm nhận thấy ngay. Khí hậu trái tính – Muộn, rồi cũng nhận biết thấy. Mặt đất tự do bị thu gọn lại, mạch hệ chảy ngầm khô khoảnh hoặc úng thối, con giun con dế trốn chạy – Có ai mà biết. Đất chết dần dưới sự đè nén của đô thị. Xem ra, ta vô cảm với mặt đất và lòng đất.

Đất rộng hoặc đất hẹp, không chỉ có phạm vi đất nước, mà là phạm vi còn lại sau thời điểm bị chiếm hữu bởi nhựa đường, bê tông, công trình và đô thị. Kể tới đất, nay ta nên nói về các khái niệm “hữu hạn” và “còn lại”, chứ không thể vô tư mãi với khái niệm “vô tận”. Khái niệm ấy thích hợp khi đa số mặt đất còn che phủ bởi rừng và ruộng đồng.

Vậy ta thử nhìn nhận công cuộc đô thị hóa ngày nay từ phương diện sử dụng quỹ đất. Dùng thuật ngữ “quỹ”, là ám chỉ cái “vốn”, mà vốn thì hễ là chủ, phải đong phải đếm. Quỹ đất đang bị sử dụng phung phí trong công cuộc đô thị hóa hôm nay. Đấy là những hiện tượng chia mảnh, phân tán, bành trướng quy mô. Hiện tượng chia mảnh, chia lô trong xây dựng nhà ở tại các đô thị có thể phân tích và lý giải phần nào từ cổ truyền đô thị hóa sơ khai, nảy sinh từ tư duy cố hữu của thị dân – tiểu chủ, do vốn ít mà phải phối hợp 3 trong 1: Ăn ở – làm hàng – buôn bán. Song, chia mảnh trong phát triển đô thị hiện tại lại dẫn tới những hậu quả không thể khắc phục mai sau. Ví dụ ở các thành phố vùng biển miền Trung có cơ may định hình bộ mặt đô thị biển và đô thị nghỉ dưỡng – du lịch thì những tuyến bãi biển đã bị chia mảnh. Phú Quốc, hé lộ triển vọng kiến thiết hòn đảo du lịch thiên đường, lại cũng bị đem chia lô, xé mảnh. Trước nữa, Côn Đảo đã chịu khiến cho những giải đất sát biển rất hiếm chia nhỏ, khiến những nhà đầu tư tiềm lực đến sau, bị bó tay.

Phổ biến mô hình đô thị phân tán, chiếm hữu đất theo dạng vết dầu loang. Nhìn map bản đồ hiện trạng các đô thị to nhỏ hiện tại, ta nhận biết thấy quá là nhiều những tuyến phố – phố nối dài, những ốc đảo xây dựng thiếu kết nối, – đất chiếm hữu loang lổ, hạ tầng sơ sài, đô thị hóa mà thiếu gương mặt thành thị. Nguy hại hơn, đô thị hóa kiểu này kéo theo nguy cơ nông thôn hóa vững chắc. Trong khi ấy, mô hình đô thị nén, vừa kiệm đất, vừa thuận tiện cho việc xác lập hạ tầng và tiện nghi ăn ở, vừa thúc đẩy nhanh hơn quá trình thành thị hóa người dân, chưa phổ biến và chưa được biện luận hóa, tương thích với đặc điểm đô thị hóa ở ta. Các cấu trúc đô thị nén này khác lạ với những khu chung cư tập trung xây dựng cách đây không lâu ở Thủ đô và vài thành phố khác, nơi động cơ “vắt chanh đất” được đề cao, khi sự gắn kết đô thị về phương diện hình thái lẫn cơ sở giao thông chưa được coi trọng..

Gây lo toan, gây bức xúc hơn cả, là việc sử dụng đất vượt quá quy mô chiếm hữu khẩn cấp. Địa phương nào thì cũng mở các khu công nghiệp, mà chúng lại bắt buộc phải rộng và phải đặt cạnh các trục đường. Đất ruộng tất nhiên bị chiếm cứ, vĩnh viễn không sinh nở nữa. Tổ tiên ta ngàn năm ngoái xuống đồi xuống núi, trị thủy đồng bằng, lấn ra biển, lấy đất trồng lúa. Nay, với đà xóa triệt đất sinh sản và cùng với đà biển lấn, con cháu ta khó tránh cuộc thập tự chinh ngược. Các thị xã và thành phố cỡ nhỏ, muốn đổi đời trong phong trào nâng bậc đô thị, sát nhập các xã thôn bao bọc cho đủ định mức về quy mô và dân số. Dân quê thưa, để đếm đủ phải mở thêm đất. Thế là, quỹ kiến trúc và văn hóa thị thành vốn mỏng, lại loãng thêm.

Sử dụng đất vung quá tay bộc lộ rõ hơn cả ở tham vọng rộng mở các đô thị tỉnh lỵ ra toàn tỉnh, đánh đồng khái niệm tỉnh – thành phố. Huế, đô thị – di tích, với hơn 20 vạn dân, mấy chục năm vừa qua phát triển mà chưa xuất lộ rõ những động lực bức tốc. Mở ra toàn tỉnh, rộng hơn 5 nghìn km2, liệu có thêm động lực mới, hay chỉ lún sâu vào sự chậm chân và sự bất thành. Đà Lạt, thành phố có thương hiệu nghỉ dưỡng ngót trăm năm, có quỹ kiến trúc có một không hai, lẽ sao không tự khuếch trương bằng cái vốn độc hiếm ấy, vả lại toan tính rộng mở ra hơn 3000km2, rộng chỉ kém thủ đô một chút, với 700.000 dân dự định vào năm 2050. Để có hình thể đô thị, phải mở các đường vành đai và các trục xuyên tâm, Với tỷ lệ dân số đô thị thấp nhất thế giới, ai và xe cộ nào sẽ di chuyển trên những trục lộ chọc thủng rừng núi? Một tỉnh ở miền Đông Nam bộ, các khu công nghiệp lan tràn lãnh thổ, nửa già dân số là người tạm trú, khi trở thành đô thị – tỉnh, sẽ sở hữu được hình thái đô thị dạng nào, sự định hình văn hóa đô thị sẽ diễn ra ra sao và khi nào?

Rộng mở đất đai đô thị bằng quyết định. Tạo lập cơ ngơi vật chất kỹ thuật cho đô thị bằng tiền. Đô thị hóa người dân không thể chỉ bằng 2 thứ ấy.

Đất trong công cuộc đô thị hóa không những bị xâm hại bằng sự chiếm hữu S diện tích bề mặt. Đất còn bị xâm hại bởi những hoạt động xóa tẩy bộ mặt, hình hài đặc thù: San lấp ao hồ, chặn và đổi dòng chảy, san ủi núi đồi, lấn biển… Trên đường dẫn vào một chiếc vịnh đẹp nổi tiếng, người ta đem xẻ thịt mấy ngọn núi đất. Cũng tại đây, một hòn đảo đã bị làm lùn đi 20m để lấy đất lấn ra vịnh. Ở một tỉnh miền núi, người ta san ủi vài chục quả đồi, lấy mặt bằng xây thành phố – tỉnh lỵ, triệt tiêu luôn một yếu tố trời cho để kiến thiết gương mặt riêng cho chốn thị thành này. Ở Thủ đô, bằng một cuộc xâm lấn bền chắc, bằng sự việc đổ rác thải và hợp thức hóa, mặt nước Hồ Tây đã bị thu gọn chứng kiến. Người thành phố Hà Nội, đã ai đủ anh dũng đem so S diện tích hồ còn lại với thời xưa 1945 hoặc những năm 60 thế kỷ trước.

Ai đó cách nay vài năm nêu số liệu: S diện tích tổng số của những nghĩa địa to nhỏ ở Việt Nam rộng hơn S diện tích các đô thị. Song, chưa ai ước lượng S diện tích đất đai chiếm hữu bởi các bãi rác, bởi các bãi tha ma chất thải xây dựng. Nhiều trăm căn nhà tập thể 4÷5 tầng, xây thời bao cấp ở Thủ đô, hễ dỡ và đem đổ, bao nhiêu đất ruộng sẽ ảnh hưởng triệt sinh.

Đất chẳng những là tài nguyên ta dụng. Đất còn là cái khung cảnh để ta vẽ và ta xếp đặt nơi chốn cho cuộc sống thôn làng và thành thị. Hãy cùng thử bỏ lên bàn cân vô hình: Thiên tạo và nhân tạo, nhân tố nào là chủ đạo tạo lên cõi sống lành và cái riêng cho từng chốn người đời trú ngụ.

Xưa nay, chúng ta có thói quen tự hào về số lượng đô thị tăng nhanh, về quy mô và tầm cỡ của chúng, về mật độ phần trăm dân số chuyển về đô thị. Song, trong sự hào hứng có phần trực dạ ấy, ta quên mất đi sự tổn thương, mất mát mà Đất mẹ, – bắt nguồn của vạn sự – phải hứng chịu.

Người viết bài này thiên về suy đoán: Không lâu nữa sẽ diễn ra quá trình phi đô thị hóa ngày nay, những mô hình đô thị mới sớm định hình trên nền tảng tuân thủ những yêu sách tối thượng của sinh tồn. Đấy là sự cân bằng và dung hòa giữa Đất – Trời và hành vi con người.

Chúng ta bước vào đô thị hóa muộn, hễ tỉnh táo, con cháu bớt chịu gánh nặng khắc phục.

GS.tiến sĩ.KTS Hoàng Đạo Kính
(Bài đăng trên TCKT số 04-2016)