Nhìn về tương lai từ một dòng sông lịch sử: Thành phố ven sông Cổ Cò ☑

Được biết đến với cái tên Lộ Cảnh Giang, Cổ Cò là 1 con sông lịch sử gắn liền Đà Nẵng (từng được biết với tên Touranne) với Hội An (Fai-Fo hay Faifoo) trong giai đoạn trước thế kỷ 19. Dòng sông này là tuyến phố thủy an toàn gắn liền Phố cảng Hội An với tiền cảng Đà Nẵng. Qua không ít đồ án quy hoạch, chính quyền hai địa phương Đà Nẵng và Quảng Nam đã khẳng định dòng sông là tuyến giao thông đường thủy và du lịch quan trọng gắn liền Đà Nẵng và Hội An. Tuy nhiên, thực trạng con sông đang bị xâm hại 1 cách nghiêm trọng bởi các dự án du lịch và dự án quy hoạch phân lô.

Bài báo nhằm phát lộ độ khả thi và ích lợi mang tính sách lược của việc xây dựng thành phố ven sông Cổ Cò – Như một động lực kinh tế kích thích sự đi lên cho cả hai địa phương Quảng Nam và Đà Nẵng. Với thành phố Hội An và tỉnh Quảng Nam, thành phố ven sông này sẽ hấp thu áp lực phát triển mà đô thị cổ đang phải đối diện. Tính chất cộng hưởng qua lại (synergy) của dự án này sẽ vực lên cả kinh tế cả một vùng. Thành phố là lời giải cho bài toán phát triển Vùng đô thị Đà Nẵng và Hội An.

Chúng tôi nghiên cứu tổng quát các tài liệu lịch sử về sông Cổ Cò và các bản quy hoạch của Đà Nẵng và Hội An có đề cập đến sông Cổ Cò để làm rõ cơ sở lập luận cho việc xây dựng thành phố ven dòng sông này.

Map bản đồ của Le Floch de la Carrière mô tả sông Cổ Cò với cái tên “Bras de Mer de Touranne a Fayfo” chỉ rõ con sông nối từ Đà Nẵng (người nước ngoài gọi là Touranne) với Hội An. Nguồn: Le Floch de la Carrière (1745).

Tại sao là thành phố ven sông Cổ Cò?

Cổ Cò gắn liền Đà Nẵng và Hội An trong quãng chiều dài lịch sử của vùng đất phía Bắc Quảng Nam. Đến cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20, dòng sông này bị bồi lấp dần một số đoạn. Tuy nhiên, về căn bản đáy sông và các mạch ngầm của con sông vẫn tồn tại. Mặc dầu không được khai thông nhưng con sông vẫn tồn tại dưới dạng các đầm, hồ, ao trong vùng. Trong map bản đồ của Le Floch de la Carrière (1745), sông Cổ Cò được ghi với cái tên “Bras de Mer de Touranne a Fayfo” (một nhánh biển nối Touranne với Hội An). Trong một map bản đồ khác, Đại úy Gore và Bromfield (1764) tả cửa sông Thu Bồn thời điểm đó rộng như cửa sông dạng vịnh. Sông Cổ Cò như 1 tuyến phố thủy nối thương cảng Hội An với tiền cảng Đà Nẵng. Trong “Hải ngoại ký sự” được viết nhân chuyến thăm tới Đàng Trong năm 1695, nhà sư Thích Đại Sán miêu tả Cổ Cò như 1 tuyến sông mênh mang, hai bên bờ sông là các làng mạc san sát trù phú.

Các quy hoạch của Đà Nẵng và Quảng Nam đều đề cập đến việc nạo vét khơi thông dòng sông lịch sử này. Năm 2004-2005, thành phố còn lập quy hoạch chi tiết bình đồ tuyến sông với chiều rộng 80 đến 120m.Trong bản Quy hoạch chung thành phố Đà Nẵng triển khai năm 2002 và trong Quy hoạch chung thành phố Đà Nẵng đến năm 2030 tầm nhìn 2050 triển khai năm 2013, vai trò của tuyến sông Cổ Cò được khẳng định và đề cao.

Hình 2: Sông Cổ Cò trong map bản đồ của Đại úy Gore và Bromfield năm 1764. Nguồn: Gore and Bromfield 1764.

Đấy là về phía Đà Nẵng, phía tỉnh Quảng Nam trong Quy hoạch chung KĐT mới Điện Bàn đến năm 2020 tầm nhìn 2030 ghi nhận vai trò của con sông này. Trong map bản đồ xác định phương hướng này tuyến sông cũng tương đối rõ nét, thậm chí trong map bản đồ khớp nối chi tiết quy hoạch KĐT mới Điện Nam – Điện Ngọc con sông được khẳng xác định, phần đất đã đắp các ven hồ sen của các dự án đô thị cũng được giải phóng để trả lại mặt nước cho con sông (hình 3 và 4). Ở cực phía Nam của con sông, trong xác định phương hướng quy hoạch chung thành phố Hội An đến năm 2030, sông Cổ Cò được ghi nhận thuộc dòng sông quan trọng về hệ sinh thái và tuyến giao thông đường thủy kết nối tất cả vùng Tây Bắc thành phố (Hình 5). Đặc biệt quy hoạch chung nhấn mạnh buộc phải hạn chế san lấp nền để xây dựng đường bộ cũng như hạn chế xe cộ chạy xuyên thẳng qua hệ thống du lịch đã có.

Tuy nhiên, thời nay dòng sông đã bị thiên nhiên và con người đe dọa 1 cách nghiêm trọng. Đặc biệt trong các năm cách đây không lâu, mức độ bức tử con sông này càng ngày càng tăng thêm do các dự án du lịch và dự án đô thị (chủ yếu nhà chia lô) đang tiến hành san lấp làm hẹp và có đoạn hoàn toàn chặn lấy con sông. cho thấy bức tường chắn ngang tất cả con sông và ảnh chụp thực trạng đang san lấp lòng sông.

Nếu như không khơi thông tuyến sông này chúng ta sẽ mãi mãi mất đi tuyến phố thủy gắn liền hai địa phương. Quan trọng không chỉ có thế, nếu như không khai thông và phát triển một thành phố ven sông Cổ Cò thì một số năm nữa Hội An có khả năng sẽ bị “nuốt” bởi quá trình đô thị hóa từ Đà Nẵng, dù là muốn hay là không điều đó cũng sẽ xảy ra như đã xảy ra với rất nhiều thành phố khác – Khi mà họ đi từ thành phố này sang thành phố kia mà dường như không nhận biết thấy đã vượt qua ranh giới của hai thành phố.

Xây dựng một thành phố mới ven sông nằm giữa hai đô thị Đà Nẵng và Hội An tạo thành một ảnh hưởng qua lại và lan tỏa, giúp tạo lên động lực cho sự đi lên Vùng đô thị Tây Bắc Quảng Nam và thành phố Đà Nẵng. Trong lúc Đà Nẵng đang gặp trở ngại với xác định phương hướng phát triển công nghiệp, du lịch và dịch vụ (không hẳn phải là dịch vụ chất lượng rất tốt), thành phố ven sông này sẽ cung ứng một động lực mới. Thành phố mới có phong cảnh sông nước gợi cảm, là trung tâm tài chính, công nghệ cao, dịch vụ đẳng cấp tựa như các phòng khám khám chữa bệnh, nhà dưỡng lão, các trường và viện đại học có chất lượng rất tốt của khu vực Đông Nam Á.

Với tỉnh Quảng Nam, việc xây dựng thành phố ven sông sẽ giải tỏa áp lực lên Hội An. Một thành phố mới modern hiện đại đi kèm theo công nghệ xanh và trang thiết bị đô thị modern hiện đại có thể hấp thu áp lực phát triển đô thị cho Hội An. Điều ấy giúp Hội An gìn giữ bản sắc đô thị cổ truyền của mình.

Mức độ khả thi

Để dự án này khả thi, cần có sự hợp tác nghiêm ngặt của chính quyền thành phố Đà Nẵng và tỉnh Quảng Nam, tạo thành các cơ chế mới thích hợp để phát triển thành phố này, coi trọng đến sự hợp tác giữa công và tư (PPP). Chính quyền cả hai địa phương cần nhận rõ tầm quan trọng của dự án này trong việc khuyến nghị phát triển kinh tế cho Đà Nẵng, bảo tồn bản sắc đô thị cho Hội An và ổn định thủy hệ của hạ lưu sông Thu Bồn và sông Hàn.

Theo thăm dò khảo sát sơ bộ thì sông Cổ Cò đã bị bồi lấp tại một số địa điểm. Phần bị san lấp và bồi lấp nhiều nhất hiện nay tọa lạc ở ranh giới của tỉnh Quảng Nam và Đà Nẵng. Buộc phải hiểu các dự án đang bức tử con sông này không những thuần túy là những dự án quy hoạch phân lô (vốn không góp phần gì nhiều cho 1 quy hoạch đô thị vững chắc) mà tính chất nguy hại của chúng còn đồng nghĩa với sự bức tử con sông. Hình 4 cho thấy bức tường bê tông của một dự án du lịch đã đâm thẳng vào dòng xoáy sông.

Hình ảnh tuyến sông Cổ Cò trong xác định phương hướng quy hoạch chung xây dựng thành phố Đà Nẵng đến năm 2030 tầm nhìn 2050. Trong hầu hết các lần quy hoạch chung của thành phố đều được đề cao giá trị. Riêng năm 2004-2005, thành phố còn lập quy hoạch chi tiết bình đồ tuyến sông với chiều rộng 80 đến 120m. Nguồn: Viện Quy hoạch Xây dựng Đà Nẵng.

Việc trước tiên cần làm là cả hai tỉnh và thành phố, chủ yếu là tỉnh Quảng Nam cần chấm hết này việc san lấp, tiến hành nạo vét con sông. Việc tiếp nối là cần triển khai một quy hoạch tốt cho thành phố ven sông này.

Trung ương cũng nên tạo thành một cơ chế thích hợp cho việc hợp tác xây dựng bởi thành phố ven sông này tuy phần đa được xây dựng trên đất Quảng Nam nhưng ích lợi đưa đến cả là cho cả Đà Nẵng và Hội An. Cần phải có cơ chế khuyến nghị đầu tư tư nhân trong việc xây dựng thành phố cũng như tạo thành các dự án hợp tác công và tư (PPP).

Một số quan điểm mà Diễn đàn Thành phố Kinh tế có tên Vua Abdullah (KAEC 2015) đề ra có thể là gợi nhắc cho việc xây dựng thành phố này:

– Quá trình xây dựng và quy hoạch thành phố cần gồm có các cơ quan có thẩm quyền ở địa phương, vùng và đất nước. Các cơ quan này nên được tham dự sớm trong tiến trình quy hoạch để bảo đảm sự hỗ trợ vững chắc cho dự án từ lúc xây dựng cho đến lúc hoàn thiện.

– Một mô hình hợp tác công tư (PPP) bảo đảm cho những ích lợi của khu vực kinh tế tư nhân và công cộng cần phải được đề cập tới trong tiến trình của dự án.

– Buộc phải tính đến bối cảnh địa phương khi định rõ vai trò của cơ quan có thẩm quyền;

– Cần phải có một tầm nhìn được rõ ràng;

– Cần tách rời việc xây dựng thành phố khỏi những vấn đề liên quan đến nhiệm kỳ của giới chức địa phương.

Một số phương pháp

Quy hoạch và phát triển một thành phố ven sông Cổ Cò là lời đáp cho các vấn đề mà cả Đà Nẵng và Hội An đang phải đối diện.

1) Thành phố ven sông Cổ Cò là lời đáp cho vấn đề làm ra sao cung ứng một động lực kinh tế cho Đà Nẵng, vốn đang do dự với việc kiếm tìm một sách lược mang tính cải tiến vượt bậc và sáng tạo cho việc phát triển kinh tế – xã hội. Dù với cùng 1 góc độ bảo thủ nhất cũng thấy Đà Nẵng hiện đang mạo hiểm các giá trị thiên nhiên cho những dự án du lịch. Thay vì đánh đổi các tài nguyên này cho những ích lợi thời gian ngắn, việc đưa dự án này vào thực thi sẽ đóng góp phần bảo đảm sự đi lên dài lâu cho Đà Nẵng.

Hình ảnh sông Cổ Cò trong quy hoạch chung đô thị Điện Bàn đến năm 2020 tầm nhìn 2030. Trong map bản đồ xác định phương hướng này tuyến sông cũng tương đối rõ nét, thậm chí trong map bản đồ khớp nối chi tiết quy hoạch KĐT mới Điện Nam- Điện Ngọc con sông được khẳng xác định, phần đất đã đắp ven hồ sen của dự án cũng được giải phóng để trả lại mặt nước cho con sông. Nguồn: Ban Quản lý KĐT Điện Bàn.

2) Xây dựng thành phố gắn với việc khơi thông sông Cổ Cò. Công cuộc này bảo đảm tốt hơn cho việc thoát lũ của hai thành phố Đà Nẵng và Hội An. Khơi thông con sông cũng như bảo vệ và phát triển hệ thống các hồ điều hòa, các ao đầm sẽ hỗ trợ Hội An và Đà Nẵng thoát lũ 1 cách đáng kể. Dòng sông này và hai hệ thống sông Thu Bồn, Sông Hàn sẽ hoạt động theo cơ chế bình thông nhau, giúp điều hòa lượng nước của sông Thu Bồn và sông Hàn. Khơi thông sông Cổ Cò và xây dựng thành phố ven sông giúp đóng góp phần giải quyết vấn đề chuyển đổi khí hậu.

3) Thành phố ven sông này là lời giải cho câu hỏi làm ra sao giải tỏa được áp lực phát triển cho Hội An và Quảng Nam trong lúc vẫn phải bảo tồn đô thị đồng thời không từ chối các thời cơ đầu tư với Hội An.

Quy hoạch chung thành phố Hội An đến năm 2030. Quy hoạch này đã được kinh qua Hội đồng nhân dân thành thị Hội An. Trong xác định phương hướng quy hoạch chung thành phố Hội An, sông Cổ Cò thuộc dòng sông quan trọng về hệ sinh thái và tuyến giao thông đường thủy kết nối tất cả vùng Tây Bắc thành phố. Đặc biệt trong quy hoạch chung nhấn mạnh buộc phải hạn chế san lấp nền để xây dựng đường bộ cũng như hạn chế xe cộ chạy xuyên thẳng qua hệ thống du lịch đã có. Nguồn: Viện Quy hoạch Quảng Nam.

Kết luận

Một thành phố ven sông Cổ Cò cần được xây dựng vì địa thế sách lược của chính nó. Thành phố phải là hình tượng cho phát triển vững chắc, phát triển dựa trên sự theo các nguyên lý của Chủ nghĩa Đô thị Mới như: Sử dụng đất hỗn hợp, thân thiết với người đi dạo, phát triển theo xác định phương hướng giao thông công cộng (TOD), phát triển với các khu vực lân bang cổ truyền (TND) sẽ đóng góp phần tạo thành bản sắc của đô thị mới.

Rõ nét, không có 1 lời giải dễ dàng cho việc xây dựng thành phố ven sông Cổ Cò. Hiện nay, chúng ta rất cần một phương pháp sáng tạo để xây dựng thành phố này. Nếu chính quyền hai địa phương không sớm can thiệp, vận mạng của con sông chưa đến được tính từng ngày. Đừng để dòng sông huyền thoại Cổ Cỏ chưa đến trong ca dao tục ngữ như con sông Tô Lịch. Ngạn ngữ phương Tây có câu “turn lemon into lemonade” (biến chanh thành nước chanh) – Hàm ý vào thế trở ngại chúng ta lại tìm ra phương pháp sáng tạo.

Tài liệu tham khảo

Ban Quản lý KĐT mới Điện Nam – Điện Ngọc. Quy hoạch chung đô thị mới Điện Nam – Điện Ngọc. Truy cập được từ: http://dothimoidndn.com.vn/index.php/component/content/article/29-do-thi-moi-dien-nam-dien-ngoc/269-vi-tri.html
Gore, A. and Bromfield, P. 1764. Plan of Turon harbour, on the coast of Cochin China. National Library of France [online] Truy cập được từ: http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b5963010m/f1.zoom [Truy cập 27 -03-2017].
Le Floch de la Carrière. 1745. Carte d’une partie de la côte de Cochinchine, depuis l’Isle Cham- Collao. National Library of France [online] Truy cập được từ: http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b5963009z/f1.zoom [Truy cập 27 -03-2017].
Viện Quy hoạch Đô thị Nông thôn 2002. Quy hoạch thành phố Đà Nẵng 2010 tầm nhìn 2010.
Viện Quy hoạch Xây dựng Đà Nẵng, 2013. Tùy chỉnh chung thành phố Đà Nẵng 2030 tầm nhìn 2050. Truy cập được từ: http://danangupi.vn/dieu-chinh-quy-hoach-chung-thanh-pho-da-nang-den-nam-2030-va-tam-nhin-den-nam-2050-14929.aspx. [Truy cập 27 -03-2017].
Viện Quy hoạch Quảng Nam, 2014. Bộ Xây dựng. Tổng quy hoạch kinh tế xã hội của thành phố Hội An đến 2020.

tiến sỹ. Nguyễn Hồng Ngọc & KTS. Dương Văn Hoàng

(Bài đăng trên TCKT số 03 – 2017)