Sử dụng thích nghi quỹ di sản công nghiệp và kinh nghiệm phát triển không gian công cộng sáng tạo ✅

Theo UNESCO, cuộc cách mạng công nghiệp đã tạo ra những thay đổi mạnh mẽ về phong cảnh đô thị và lối sống, cách thức sản xuất đồng loạt đã tạo ra những thành tựu rộng lớn cũng tựa như các công trình kiến trúc hoành tráng. Các công trình công nghiệp được nhận diện là bằng chứng quan trọng cho lịch sử phát triển, đánh dấu sức mạnh của con người trong cả việc tàn phá và kiến thiết. Giá trị của những công trình công nghiệp được xây dựng vào đầu thế kỷ 20 thể hiện ở tính cộng sinh giữa cấu trúc và kiến trúc. Các công trình này cũng chứa đựng khát vọng về cuộc sống tốt đẹp hơn. Từ những năm 70, thế giới đã dần lưu ý đến tầm quan trọng của lịch sử công nghiệp khi đặt vấn đề về bảo tồn di tích: Làm ra làm sao để bảo tồn các công trình này? Làm ra làm sao để các công trình này là chất xúc tác mạnh mẽ cho sự đi lên của khu vực vòng quanh?. Đó quả thực thử thách đang tại rất là nhiều thành phố trên thế giới.

Trong bài báo này, chúng tôi chọn lựa nhà máy bia Lamot ở Mechelen (Bỉ), là thay mặt đại diện cho phong trào sử dụng thích nghi các công trình công nghiệp tại Châu Âu. Kinh qua dự án này, hình ảnh nổi trội về quá khứ, lịch sử phát triển của công trình công nghiệp đã được khôi phục. Dự án đã trở thành công và có sức ảnh hưởng lớn, xác định phương hướng cho việc khôi phục hệ sinh thái xây dựng thay vì việc tàn phá, điều ấy đặc biệt quan trọng trên góc nhìn tiêu hao năng lượng. Dự án này cũng được nhận xét là thành công trên cả góc nhìn kinh tế. Nhà máy bia Lamot được sử dụng thành trung tâm hội nghi, trung tâm di tích, cùng với các hoạt động buôn bán nhỏ và nhà quán ăn.

Dự án Lamot – phong trào sử dụng thích nghi các công trình công nghiệp tại Châu Âu

Dự án nhà máy bia Lamot có S diện tích đất 1.340m2, S diện tích sàn 6.600m2, hoàn tất năm 2005. Dự án nằm gần sông Dijle, một trong các khu công nghiệp lớn nhất ở trung tâm thành phố cũ của Mechelen, đóng vai trò nổi trội trong đời sống kinh tế và xã hội. Kiến trúc của nhà máy bia kể câu truyện về lịch sử sản xuất bia ở Mechelen trong 367 năm qua. Do tòa nhà không được xếp hạng di tích, nhiều bộ phận đã bị tàn phá và được thay thế bởi các khối nhà mới. Chỉ khoảng 1 phần tám S diện tích khu phức hợp cũ ở trong thực trạng kha khá tốt, và được không thay đổi vẹn.

Mục đích của dự án là phối hợp văn hoá với các hoạt động thương mại, thương mại được nuôi dưỡng bởi văn hoá và văn hoá có thể được phản ánh bằng thương mại. Một chuỗi các hoạt động được tổ chức liên tiếp nhằm kích hoạt sự hồi sinh của nhà máy, trong đó nhà máy bia Lamot và khu vực vòng quanh được nhìn nhận như là chủ đề trung tâm. Sự phối hợp thương mại và văn hoá mới liên quan đến việc nhận diện nhà máy bia là 1 phần của nền văn hoá địa phương.
Ý kiến thiết kế nhấn mạnh độ tương phản giữa cũ và mới, hai nhân tố này cùng tồn tại song hành, kiến trúc đương đại tôn trọng kiến trúc cũ, và tạo thành tính thu hút của khu phức hợp. Phần nhiều nhất của nhà máy bia được bảo tồn. Kiến trúc modern hiện đại được thể hiện kinh qua việc sử dụng chất liệu thép và thủy tinh. Cấu trúc bê tông được cắt và chèn thêm các hộp thủy tinh, bê tông tưởng chừng như được bao phủ bởi thủy tinh. Mới và cũ được phối hợp với nhau theo 1 cách sắc sảo.

KTS người Anh, Cedric Price (2003), một nhà phê bình kiến trúc lỗi lạc, đã miêu tả sáu giải pháp thiết kế để biến đổi các tòa nhà hiện có gồm có: Giảm, bổ sung, chèn, kết nối, phá dỡ và rộng mở. Trong công trình Lamot, giảm và bổ sung là những can thiệp chính được sử dụng bởi đội ngũ thiết kế. Giảm được sử dụng như 1 công cụ để thêm ánh sáng ban ngày và tầm nhìn toàn cảnh. Tòa nhà bị phá vỡ như đã xảy ra vụ nổ bên phía trong, các bức tường được tháo dỡ và thay thế bằng kính chống cháy. Việc bổ sung kính cho phép người ngoài có thể quan sát và nhận diện được sự biến đổi từ nhà máy bia thành tòa nhà công cộng. Đối với mặt trước ở bờ sông, các khối kính được thêm vào với công năng là lối vào chính và một khán thính phòng lớn. Bằng phương pháp vận dụng thủ thuật đối lập 1 cách ngạc nhiên và nghịch lý xuất hiện như 1 kết quả, một cách thức hài hòa mới đã được sinh ra.

Tại Lamot, việc hoàn tất dự án dựa trên sự hợp tác công tư. Cách tiếp xúc quy trình này là sự hợp tác giữa khu vực nhà nước và tư nhân. Các bước triển khai của dự án gồm có:

1. Nghiên cứu mức khả thi;
2. Kiểm kê khả năng sử dụng; Nhận diện giá trị và chất lượng của những bộ phận kiến trúc và cấu trúc;
3. Kiểm kê các điểm liên quan đến quyết định xây dựng. Chính vì nhà máy bia không được xếp hạng di tích, các quyết định xây dựng phải thích hợp với các yêu cầu pháp lý của đất nước và châu Âu như an toàn cháy, quy chuẩn EPB5 (quy chuẩn về yêu cầu năng lượng), quy chuẩn vững chắc, khả năng tiếp xúc và cách nhiệt và âm thanh.
4. Định rõ ý kiến thiết kế và các yêu cầu của quá trình xây dựng kinh qua cuộc thi thiết kế.
5. Xây dựng và triển khai xây dựng. Chính quyền địa phương có được tài trợ từ chính phủ Flemish cho dự án này. Dự án mở đầu vào năm 2001 và chấm dứt năm 2005. Dự án cải tạo Lamot có tác động tích cực đến thành phố và được bầu là dự án yêu chuộng trong lĩnh vực tái sử dụng.

Những bài học rút ra từ Dự án nhà máy bia Laniot

• Đầu tiên, Khẩn cấp nhận diện giá trị di tích của những công trình công nghiệp: Theo Buchli và Lucas (Buchli, Lucas 2001: 3-18), các toà nhà công nghiệp có giá trị vật thể và phi vật thể, là cầu nối thu nhỏ khoảng cách lịch sử giữa quá khứ và hiện nay; do vậy các phương pháp thiết kế nên tạo thành một cuộc đối thoại giữa quá khứ và hiện nay. Không những thế, thành phố được tạo thành từ không ít lớp lịch sử, các lớp này chồng chéo lên nhau, đừng nên chối bỏ lớp nào, mỗi lớp lịch sử đều mang giá trị riêng (Pred, 1986: 297).
• Thứ 2, cần nhìn nhận việc tái sử dụng các công trình công nghiệp là động lực để phát triển khu vực vòng quanh. Các công trình công nghiệp có sự liên kết nghiêm ngặt với khu vực vòng quanh, thường là nơi ở của công nhân trước kia. Các công nhân này còn có ký ức gắn bó với khu vực nhà máy. Không những thế, việc di dời các nhà máy cũng tác động không nhỏ đến sinh kế và cuộc sống xã hội nhóm người này. Việc hồi sinh và tái sử dụng các công trình công nghiệp nên được xác định phương hướng là không gian tạo dựng việc làm, liên kết cộng đồng xã hội, đồng thời thúc đẩy sự đi lên của khu vực vòng quanh
• Thứ 3, vai trò của KTS là bảo tồn các giá trị kiến trúc và cấu trúc cốt lõi trong lúc upgrade nâng cấp tòa nhà theo các quy chuẩn mới, theo yêu cầu của công năng mới. Vì những yêu cầu này bất đồng nên nhóm thiết kế phải đề ra các quyết định dựa trên từng trường hợp cụ thể. Khẩn cấp phương án sáng tạo cả về phương pháp kiến trúc, cấu trúc, công năng đối với không gian tưởng chừng như bị quên lãng. Về góc nhìn kỹ thuật, phương án thiết kế phải đạt được sự cân bằng giữa những giá trị của di sản và sự can thiệp kỹ thuật modern hiện đại. Về mặt công năng, các kinh nghiệm trên thế giới cho thấy sự phối hợp ưu việt giữa kinh tế và văn hóa. Trên thế giới không có quy trình rõ nét để bảo tồn do sự phong phú trong giá trị cũng như hoàn cảnh không gian và xã hội của những di tích công nghiệp. Kinh nghiệm thế giới cho thấy muốn bảo tồn di tích vững chắc, đừng nên các phương pháp quy chuẩn, thay vào đấy là việc nhận diện các đặc tính và giá trị văn hóa của từng trường hợp, từ đấy đề ra cách tiếp xúc và giải pháp riêng.

Triển khai quyết định của Thủ tướng Chính phủ về sự việc “phê duyệt kế hoạch xử lý triệt để các cơ sở gây độc hại hệ sinh thái”, Hà Nội đã tiến hành di dời các cơ sở công nghiệp ra khỏi khu vực nội thành từ thời điểm năm 2003. Cho tới ngày 9/12/2016, theo report báo cáo của UBND TP. thành phố Hà Nội, số lượng các cơ sở sản xuất công nghiệp kiến nghị di dời tại 12 quận là 117 cơ sở. Việc di dời các cơ sở sản xuất này sẽ để lại cho thành phố một quỹ đất và quỹ kiến trúc công nghiệp không sử dụng khá lớn tại khu vực trong đô thị. Việc sử dụng quỹ đất này được luật lệ để triển khai xây dựng công trình phục vụ ích lợi công cộng hoặc cho phép chuyển mục tiêu sử dụng đất triển khai dự án đầu tư. Mặc dầu chưa có số liệu thống kê chuẩn xác, những quan sát thực tiễn cho thấy sau 15 năm triển khai, đa số quỹ đất này được sử dụng biến đổi mục tiêu sang công năng thương mại và ở, tựa như các dự án Royal City, Times City, Tràng An Complex, Vincom Center Bà Triệu, … Việc biến đổi mục tiêu đất sang triển khai dự án đã cuốn hút rất là nhiều các nhà đầu tư, với vận tốc biến đổi mau chóng, làm thay đổi bộ mặt của thành phố Hà Nội, mang tới hiệu quả kinh doanh lớn. Thế nhưng, cách thức này đã làm quên lãng các giá trị kiến trúc, cấu trúc, lịch sử của những công trình công nghiệp được xây dựng trong thời kỳ bao cấp. Những bài học trên đây nhằm cung ứng một khía cạnh khác nhằm bảo tồn các giá trị lịch sử, mang đến sức sống mới cho công trình công nghiệp có giá trị nội đô modern hiện đại, bổ sung vào quỹ không gian công cộng dành riêng cho cộng đồng, đồng thời tạo thành động lực phát triển cả về góc nhìn kinh tế và xã hội cho khu vực vòng quanh.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

• Buchli, V., Lucas, G., (2001), The absent present: archaeologies of the contemporary past, Routledge, London.
• Michael Falser (2001), Is Industrial Heritage under-represented on the World Heritage List?, UNESCO World heritage Centre, Asia Pacific Region, Austria
• Pred, A., (1984), Place as historically contingent process: structuration and the time-geography of becoming places.
• Annals of the Association of American Geographers 74, 279
• Price, C., (2003) ,Cedric Price – the Square Book, Wiley Academy, Oxford.

ThS Trương Huyền Anh – TS Lê Quỳnh Chi
(Bài đăng trên TCKT số 07-2018)