Thực trạng quy hoạch – kiến trúc nhà trẻ, mẫu giáo, trường mầm non ở Việt Nam và kinh nghiệm quốc tế ✅

Loại hình công trình nhà trẻ, mầm non đã xuất hiện ở châu Âu từ những năm trước tiên của thế kỷ 20. Còn ở Việt Nam, thì phải sau cách mạng tháng 8/1945, các công trình nhà trẻ, mầm non mới trở nên phổ cập. Từ đấy tới nay, thể loại công trình này thường xuyên gắn chặt với hoạt động sống của đại đa phần cư dân ở thành thị cũng như ở nông thôn. Nhưng nhìn 1 cách tổng quát, thì công tác nghiên cứu và thiết kế thực tiễn về nhà trẻ, mầm non cũng còn có những vấn đề buộc phải bàn thêm.

Trong khuôn khổ một bài báo, chúng tôi hi vọng bước đầu tiên góp phần 1 phần bé nhỏ vào công việc quy hoạch và kiến trúc nhà trẻ – mầm non ở Việt Nam với hai mục đích nghiên cứu dưới đây:

• Nhận diện được hiện trạng quy hoạch – kiến trúc nhà trẻ, mầm non ở Việt Nam;
• Rút ra một vài bài học kinh nghiệm để có thể vận dụng trong tổ chức không gian kiến trúc của những trường mẫu giáo ở Việt Nam.

Thực trạng quy hoạch – kiến trúc nhà trẻ, mầm non ở Việt Nam

Nhìn 1 cách tổng quát, công tác nghiên cứu và thiết kế thực tiễn về nhà trẻ, mầm non ở Việt Nam còn có những vấn đề buộc phải bàn thêm. Cụ thể như sau:

1.Về mặt lý thuyết: Các công trình khoa học nghiên cứu về nhà trẻ, mầm non ở nước mình rất ít. Nếu có thì phần đa cũng chỉ đơn giản là những đúc kết từ tài liệu của nước ngoài và nỗ lực Việt Nam hóa đôi chút.

Có 1 tài liệu khá tốt, được cập nhật theo ý muốn xã hội, đấy là Quy chuẩn Việt Nam về thiết kế các công trình nhà trẻ, mầm non (tài liệu mới nhất hiện tại là: TCVN 3907 : 2011, Trường Mẫu giáo – Yêu cầu thiết kế, thay thế cho TCVN 3907 : 1984 và TCXDVN 260 : 2002). Mặc dù thế, tài liệu này cũng chỉ đơn giản là những chỉ dẫn về những chỉ số “cứng”, mà chưa có hướng dẫn về các chỉ số “mềm”, chẳng hạn như sử dụng Màu sắc, ánh sáng và nguyên liệu xây dựng.

Về mặt lý thuyết cũng có thể đồng ý kết quả nghiên cứu của những học viên trên đại học. Mỗi một đề tài theo khía cạnh của riêng tác giả. Nhưng nhìn tổng thể các nghiên cứu này cũng chỉ ngừng lại ở việc đề nghị được một số phương pháp về tổ chức không gian quy hoạch và kiến trúc nhà trẻ, mầm non, chỉ mang tính chất chung chung hay chỉ để minh họa về một ý tưởng lý thuyết nào đó mà thôi!

Còn ở một góc độ khác, có thể nói rằng các công trình khoa học thành công nhất về nhà trẻ, mầm non thường được thể hiện trong những giáo trình hay thiết kế mẫu.

Cũng hệt như các chuyên gia kiến trúc trên thế giới, nhiều nhà khoa học của nước mình cũng thường coi nhà trẻ, mầm non như là 1 mục của công trình “giáo dục”. Có một vài nhà khoa học khác thì lại coi công trình nhà trẻ, mầm non như là 1 thành phần quan trọng của hệ sinh thái ở [1, 2, 3, 4]!

2. Về mặt thiết kế và xây dựng thực tiễn: Phải kể rằng là các nhà thiết kế của chúng ta cũng đã đạt được ít nhiều thành công, đặc biệt trong việc tổ chức không gian vui chơi – học tập trong những nhà trẻ, mầm non ở lứa tuổi mẫu giáo. Sau thời điểm tìm hiểu và tổng quát về những gì thu lượm được trong vòng hiểu biết hữu hạn, xin được có một vài đánh giá như được trình bày sau đây:

– Trong thời điểm trước đây cho tới năm 2000, việc thiết kế và xây dựng các công trình nhà trẻ, mầm non, trường mẫu giáo ở Việt Nam nói chung, nếu theo tiêu chuẩn: “Tổ chức không gian kiến trúc thể loại công trình này như là 1 hệ thống mang tính sinh thái, trong đó con trẻ được chăm lo, nuôi dưỡng và giáo dục trên tinh thần giúp trẻ phát triển toàn diện về mặt thể lực và trí lực” thì cũng còn nhiều vấn đề chưa thể đạt được! Trong thiết kế và xây dựng thực tiễn, hầu như tất cả những cơ sở nhà trẻ, mầm non, trường mẫu giáo ở nước mình đều vấp phải “nhược điểm chết người” đó.

Trong bài một số hình ảnh của những công trình nhà trẻ, mầm non, trường mẫu giáo được xã hội nhận định khá tốt, nhưng vẫn còn đâu đấy những điều buộc phải ý nghĩ thêm!

Các công trình nhà trẻ, mầm non, trường mẫu giáo được xây dựng ở nước mình thường là quá cao (to hơn 2 tầng) gây cản trở cho hoạt động giáo dục, không gian chật hẹp, địa điểm xây dựng chưa hợp lí: Gần đường giao thông cơ giới, nơi đất trũng,…

– Nếu xét ở nhiều góc độ không giống nhau, thì về cách thức kiến trúc thể loại công trình này vẫn còn có rất nhiều điều bất cập – chưa thể hiện được những đặc điểm của thể loại công trình dành riêng cho con trẻ – Hay nói theo một cách khác, tinh thần con trẻ chưa được thể hiện 1 cách rõ nét.

– Thời gian vừa mới đây, các chuyên gia trong lĩnh vực thiết kế, tổ chức không gian kiến trúc của những công trình nhà trẻ, mầm non, trường mẫu giáo đã nỗ lực đáp ứng được những yêu cầu của xã hội, xây dựng cơ sở vật chất và tinh thần để phục vụ cho công tác giáo dục trẻ ở mức quá tốt trong bối cảnh cho phép.
Trong hình bên giới thiệu một vài hình ảnh của trường mẫu giáo ở Đồng Nai (một công trình rất hiếm, mà con trẻ được chơi trong không gian rộng, thoáng, xanh mát).

Kinh nghiệm quốc tế

Trên thế giới, các nhà khoa học dường như không ngừng sáng tạo, vì thế những công trình nhà trẻ, mầm non từ từ thỏa mãn được căn bản các yêu cầu về tính năng giáo dục toàn diện cho lứa tuổi đặc điểm này!

– Về mặt lý thuyết: Trên thế giới, các công trình khoa học về tổ chức không gian kiến trúc của thể loại công trình nhà trẻ, mầm non, trường mẫu giáo, thực ra, rất ít. Phần nhiều những công trình khoa học này được lồng ghép trong những giáo trình. Nhiều tác giả thường coi nhà trẻ, mầm non như là 1 mục của công trình “giáo dục”, còn sách chuyên khảo lại càng ít!
Nói riêng về sách chuyên khảo, có thể kể ra hai cuốn sách quan trọng của tác giả Mark Dudek [1, 2, 3].Trong hai tác phẩm lừng danh này, tác giả Mark Dudek đã khẳng định là có hai tiêu chuẩn quyết định đến sự thành bại trong tổ chức không gian kiến trúc của thể loại công trình nhà trẻ, mầm non, trường mẫu giáo. Đấy là:

• Mối liên hệ giữa ngôi trường và môi trường cảnh quan;
• Tạo nên không gian gây cảm hứng quá tốt cho việc chăm lo, nuôi dạy, giáo dục và vui chơi của con trẻ.

– Về mặt thiết kế và xây dựng thực tiễn: Phải công nhận là trên thế giới, nhiều đất nước thành công.
Theo các chuyên gia tâm lý trẻ thơ trước tuổi học đường: Muốn rèn luyện con trẻ ham học hỏi thì buộc phải tạo thành những động lực hoặc phương pháp nào đấy để con trẻ có hứng thú với việc tìm hiểu, khám phá, học hỏi,…

Có ba hướng để đạt được động lực hoặc phương pháp như đã nói trên. Cụ thể:

Thiết kế và xây dựng thực tiễn dựa trên tinh thần của con trẻ (để con trẻ được “là” con trẻ); Thiết kế và xây dựng thực tiễn dựa trên nhận biết của con trẻ; Tạo mối liên hệ gắn bó giữa ngôi trường và môi trường cảnh quan (có nghĩa là tạo thành không gian trong và ngoài công trình liên kết nghiêm ngặt với nhau nhằm gây cảm hứng tốt cho việc chăm lo, nuôi dưỡng, giáo dục và vui chơi của con trẻ trong tất cả công trình).

Theo hướng đầu tiên, thì Trường Mẫu giáo Fuji tọa lạc ở thành phố Tachikawa, Nhật Bản là 1 chẳng hạn điển hình. Công trình được coi là “Nhà trẻ tuyệt hảo nhất thế giới”. Khi nói đến Trường Mẫu giáo Fuji, người ta thường tập trung vào kiến trúc đặc biệt thích hợp với tâm lý trẻ em: Một thiết kế mở, rất thân mật, thỏa mãn sự ham thích khám phá, quan sát và vận động của trẻ.

Trường Mẫu giáo Fuji có thiết kế theo như hình bầu dục, một vòng tròn không lúc nào có điểm chấm dứt. Tầng mái của tòa nhà được hóa thành sân chơi, trên sân chơi ở tầng cao này, các em nhỏ có thể nô đùa thỏa thích, có thể chạy chơi bao xa tùy thích bởi không có điểm khởi đầu hay chấm dứt. Các em có thể thỏa sức nô giỡn mà dường như không bị giới hạn về mặt không gian.

Đằng sau lối kiến trúc ấn tượng của công trình này còn được xem là một câu truyện đặc biệt về cây cổ thụ tọa lạc ở trung tâm nhà trẻ. Tất cả nhà trẻ được xây dựng theo như hình bầu dục, chạy quanh một cây cổ thụ 50 năm tuổi, con trẻ có thể chơi đùa mỗi một ngày dưới bóng mát của cây (hình 4b).

Nguyên nhân để ngôi trường này được coi là “nhà trẻ tuyệt hảo nhất thế giới” chính bởi cách tổ hợp kiến trúc “để con trẻ được là con trẻ”. KTS Takaharu Tezuka – tác giả của công trình – từng hồi đáp 1 cách đơn giản rằng: “Hãy ý nghĩ như 1 đứa trẻ khi thiết kế nhà trẻ”. Tezuka đã được truyền cảm hứng bởi chính các con của mình, ông đã suy nghĩ về các con để xem mình buộc phải thiết kế một công trình thế nào.

Theo hướng thứ 2, phải nói đến những công trình có hình khối, cách thức kiến trúc nội và ngoại thất đơn giản, khúc triết,… dễ nhận thức và gần gũi với trẻ. Chính vì sự gần gũi, dễ nhận thức thật sự cuốn hút trẻ để mỗi buổi sáng dến trường đối với chúng đều là sự thích thú và hưng phấn.

Theo hướng thứ 3, bên trên thế giới, có không ít công trình nhà trẻ, mầm non, trường mẫu giáo đạt được tiêu chuẩn như đã nêu trên đây (tạo mối liên hệ gắn bó giữa ngôi trường và môi trường cảnh quan).
Một trong các công trìnhnhư vậy là Trường mầm non Sighartstein, ở thành phố Land Salzburg (Cộng hòa Áo). Ngôi trường này đã rất thành công theo hai tiêu chuẩn của Mark Dudek,…

Một phương pháp có thể vận dụng ở Việt Nam

Việc nghiên cứu lý thuyết và tổ chức không gian kiến trúc của những cơ sở nhà trẻ, mầm non,trường mẫu giáo hiện tại trên thế giới nói chung và ở Việt Nam nói riêng đều phải tựa vào các yêu cầu dưới đây:

• Phải coi công trình nhà trẻ, mầm non, trường mẫu giáo có tính năng và ý nghĩa xã hội quan trọng nhất trong điểm cư dân;
• Công trình nhà trẻ, mầm non, trường mẫu giáo phải như là 1 dấu ấn quan trọng trong quần thể kiến trúc của những điểm cư dân;
• Công trình nhà trẻ, mầm non, trường mẫu giáo phải hài hòa với quần thể kiến trúc và phong cảnh của những điểm cư dân. Đồng thời, công trình phải đóng vai trò quan trọng trong tạo phong cảnh cho điểm cư dân;
• Cơ sở nhà trẻ, mầm non,trường mẫu giáo phải được sắp đặt tại khu đất thuận tiện nhất cho việc đưa – đón trẻ và phải được sắp đặt tại khu đất có hệ sinh thái hoàn toàn trong lành.

Trong thực tiễn, việc tổ chức không gian kiến trúc và xây dựng các cơ sở nhà trẻ, mầm non, trường mẫu giáo ở Việt Nam chưa tuân thủ các yêu cầu trên tiêu chuẩn riêng cho loại hình công trình này. Kinh nghiệm của những chuyên gia trên thế giới trong lĩnh vực này chắc chắn là rất đa dạng, nhưng đối với nước mình thì có một số vấn đề cần quan tâm như sau:

• Công trình nhà trẻ, mầm non, trường mẫu giáo hoàn toàn phải là như 1 sân chơi tự do để trẻ khám phá và sử dụng theo cách riêng của mình;
• Tính thẩm mỹ của công trình nhà trẻ, mầm non, trường mẫu giáo phải được để lên số 1 (cách thức kiến trúc trong và ngoài công trình; cách sử dụng màu sắc, ánh sáng, cây cối, mặt nước,…);
• Tính biểu tượng của công trình phải thật rõ nét theo cách tiếp xúc mới: Lấy xác định phương hướng giáo dục và sở thích của con trẻ làm nền tảng để tổ chức không gian kiến trúc nhà trẻ, mầm non, trường mẫu giáo;
• Hình khối, cách thức kiến trúc, cách thức trang trí, sử dụng nguyên liệu,… phải thật đơn giản, sắc sảo theo dạng “gần gũi và không còn xa lạ” với tâm thế và trí lực của trẻ;
• Công trình nhà trẻ, mầm non, trường mẫu giáo hoàn toàn phải tránh xa các trục đường giao thông cơ giới và những nguồn phát sinh độc hại ở bất cứ dạng nào;
• Không gian – điểm đặt công trình nhà trẻ, mầm non, trường mẫu giáo – phải thật khoáng đạt, rộng thoải mái, không được bao kín bởi các công trình cao tầng, nhất là các thể loại công trình vui chơi, giải trí,…
• Nếu cơ sở nhà trẻ, mầm non, trường mẫu giáo sẽ được xây dựng trong khu cư dân mới, thì địa điểm của chính nó buộc phải (có thể) tọa lạc ở trung tâm của khu để phối hợp với các công trình công cộng khác nhằm tạo thành một quần thể kiến trúc vừa hoàn chỉnh về mặt tính năng, vừa mang tính biểu trưng cao.
• Trong trường hợp công trình sẽ được xây dựng trong khu cư dân cũ. Thì việc chọn lựa địa điểm phải nhất thiết dựa trên các nhân tố thực trạng cũng tựa như các khả năng bổ sung các điều kiện căn bản nhất cho hoạt động thông thường của công trình. Cụ thể, đấy là các điều kiện căn bản sau: Bán kính phục vụ hợp lí, đường giao thông tiếp xúc rộng thoải mái và thuận tiện, khả năng kết nối dễ dàng được với những đầu mối kỹ thuật căn bản như cấp điện, cấp – thoát nước, hệ thống thông tin liên hệ,…đang hiện hữu.

Kết luận

• Trong tổ chức không gian kiến trúc các và xây dựng các cơ sở nhà trẻ, mầm non, trường mẫu giáo cần tìm hiểu về hiện trạng quy hoạch – kiến trúc thể loại công trình này ở Việt Nam và kinh nghiệm quốc tế để rút ra được những bài học nhằm đạt được mục tiêu ước muốn.
• Việc chọn lựa cách thức, style phong cách kiến trúc để đạt được tính thời đại nhưng vẫn kế thừa được các nhân tố của kiến trúc địa phương nơi xây dựng công trình.
• Cần chọn lựa những bài học kinh nghiệm trong tổ chức không gian kiến trúc và xây dựng các cơ sở nhà trẻ, mầm non, trường mẫu giáo như khai thác tốt những điều kiện tự nhiên – khí hậu đặc điểm tại địa phương nhằm đạt được tính thân mật với hệ sinh thái của công trình.

tiến sĩ.KTS Nguyễn Văn Đỉnh
Khoa Kiến trúc và Quy hoạch, trường Đại học Xây dựng

(Bài đăng trên TCKT số 05-2016)