Nghĩ và ngẫm về nội thất ☑

1.

Kiến trúc xuất hiện từ khi nào?

Từ khi nào nó thoát ra khỏi hoạt động xây đắp để trở thành một nền nghệ thuật kiến thiết?

Từ khi nào xuất hiện nhận biết kiến trúc nội thất, thoát ly khỏi sự nhất thể hoá, tưởng chừng tuyệt đối của nền kiến trúc?

Trong sự bất tách lìa ấy, nhận biết ra làm sao đây về vai trò, sứ mệnh của hoạt động nội thất, vừa mang thực chất chuyên biệt, lại vừa là 1 cấu thành hữu cơ, là phần mềm – đầu ra của mỗi sáng tạo kiến trúc?

Một nhận biết gốc rễ, căn bản cần khẳng định: Nội thất là hàm số, đi ra từ kiến trúc công trình, tạo nên sự trọn vẹn và nét đẹp truyền dẫn cho thể khối tưởng chừng như câm lặng.

Từ xa xưa thăm thẳm và qua suốt giai đoạn rèn đúc nền văn minh loài người nối dài, ngôi nhà – nơi cư ngụ, đã định tạo thành một mẫu hình kiến trúc lâu bền hơn cả, liên kết thành một thể cả ngoài lẫn trong, nhằm, hoặc đối chọi hoặc chung sống, cùng Đất – Trời, làm bổn phận một công cụ phục vụ nhu cầu sống của con người. Hình thái kiến trúc và nội hàm của chính nó sản ra đời từ vật liệu tận chỗ và bởi kỹ thuật xây đắp thành thục qua thời gian. Nơi có đá – xếp thành nhà. Nơi chỉ với đất sét – đắp thành nhà. Có tre có gỗ – dựng thành nhà. Không có những thứ kể trên, ngoài cỏ – đem da bò và da cừu phơi khô, lợp và quây thành cái nhà – lều.

Trong cả 4 trường hợp ấy, cái vỏ kiến trúc và không gian phía bên trong, hợp phối thành Một.

Những ai từng đến phương Bắc xa vời, hẳn đã bước vào những ngôi nhà: Vách tường xếp chồng bằng gỗ nguyên thân, mái lợp gỗ chẻ, với cái lò sưởi ngự giữa nhà, với cái sàn lửng ôm lấy nó để sưởi ấm. Ngẫm từ đấy, nhận biết thấy: Đây đích thực là 1 sản phẩm kiến thiết, sản sinh bởi sự giải mã và tận dụng Thiên nhiên, mình được cấy vào.

Những ai từng đến những vùng thảo nguyên chỉ toàn cỏ tít tắp, hẳn nhận biết thấy những căn lều tròn và trắng, hệt những bọt xà phòng. Chúng được cấu tạo bằng khung gỗ lắp ghép, phủ kín mít bởi da cừu hoặc da bò, phía bên trong đặt cái lò sưởi ở giữa, ống khói thông lên tận nóc, toả ấm đều ra vòng quanh. 1 sản phẩm kiến trúc, vừa nguyên sơ lại vừa thông minh đến ngỡ ngàng, nơi hình thái bên phía ngoài sản sinh tự nhiên hình thái phía bên trong.

Trên chặng đường tiến hoá lờ đờ nối dài hàng nghìn năm, đồng thời cũng diễn ra lờ đờ quá trình chuyển hoá từ nền kiến trúc dựa trên kỹ thuật xây và cất sang nền kiến trúc không tách lìa khỏi thành tố thứ 2, trang trí và tô điểm. Nói theo ngôn ngữ ngày nay, một kiến thiết kiến trúc cùng đảm nhận hai tính năng: Một để phục vụ nhu cầu cuộc sống, một để phục vụ nhu cầu về cái Đẹp, tiếp sau là nhu cầu về sự Sang. Sự Đẹp và sự Sang được bố cục, được đắp và vẽ cùng một lúc phía trên mặt nhà, phía bên trong căn nhà và cả bao bọc căn nhà.

Những lâu đài, cung điện, thánh đường,… chính là hiện thân của sự tổng hoà của nghệ thuật kiến trúc. Ở thánh đường, nghệ thuật trang trí kiến trúc còn đảm nhận bổn phận, chuyên biệt và đặc biệt hệ trọng – Đấy là sự “Thiêng liêng hoá” công trình xây dựng. Từ xa xưa, nền kiến trúc bổ sung thêm hai địa hạt hoạt động:

a/ Tổ chức và tô điểm không gian phía bên trong toà nhà,

b/ Tổ chức và tạo cảnh không gian bao bọc nó.

Hoạt động thứ 2 nay gọi là tạo cảnh hoặc nghệ thuật tạo cảnh. Những đỉnh cao của lĩnh vực này là những cung điện – công viên Versailles và Petergof ở Pháp và ở Nga.

Hoạt động đầu tiên nay gọi là nội thất, theo cách hiểu che phủ.

Không mấy khi nhắc tới ngoại thất, được hiểu là sự tô điểm mặt đứng căn nhà. Ấy vậy, ở ta ngày nay khá thông dụng phong trào “hoá trang” kiến trúc theo kiểu cách Âu châu dăm ba thế kỷ trước. Hoá ra, kiến trúc cũng có thể huy động vào lễ hội hoá trang.

2.

Thử ngoái nhìn và ngẫm về nội thất trong kiến trúc truyền thống của người Việt. Người viết chủ ý dùng tính từ “truyền thống” mà hoàn toàn không phải tính từ phổ biến “cổ truyền” – Bởi vì nó hàm tích hơn cả cái thực chất xương cốt của nền kiến trúc Việt, của cái tinh thần mà ta thấu và cảm ở nó.

Thành quả rõ và đậm hơn cả của nền kiến trúc truyền thống Việt là: Ngôi nhà gỗ, cái làng và con phố.

Ngôi nhà gỗ là sản phẩm bản sắc và đặc sắc hơn cả. Nó đích thực đi ra và sản sinh bởi điều kiện – tài nguyên – khí hậu – hệ sinh thái sinh thái hoá, bởi cộng đồng xã hội nông nghiệp và phong kiến lâu bền, bởi kỹ thuật dựng nhà đặc biệt nhất thích hợp từ nguyên liệu sẵn có và lưu truyền bằng kinh nghiệm hơn học thuật. Từ những điểm xuất phát gốc rễ nêu trên, nảy sinh – sàng lọc rồi tinh thể hoá cái cảm thức, cái mỹ cảm truyền đời truyền kiếp của người xa xưa đối với ngôi nhà gỗ.

Dù cho có ngôi nhà để ở, để quây quần, để thờ cúng,…Nhất nhất đều là những nếp nhà 3, 5, 7 gian – Dựng trên hệ cột, không có móng, hợp kết không gian bằng xà ngang xà dọc, bằng kè, bằng vì và hệ mái. Nét đẹp và cái quý thể hiện ở khúc gỗ, ở sự gia công chúng, ở mộng mẹo, ở các dường soi, ở chạm viền hoặc chạm lọng ngay trên các thành phần chịu lực…Những bức cốn, ván nong đặt ghép vào hệ kết cấu, không làm suy xuyển tính chủ đạo của cấu trúc chịu lực, không làm giảm nét đẹp, chân và mộc, đi ra từ nó.

Bài trí trong nhà tối thiểu hoá. Ở gian giữa, long trọng hơn cả, đặt bàn thờ gia tiên. Ở đình làng, phần thờ để lên trên gác lửng ở gian giữa, sự linh thiêng nhấn mạnh bởi cửa võng. Ở chùa, tam bảo đặt ở trục giữa hay hậu cung, có bệ đặt các pho tượng, có hoành phi và đại tự. Kỹ thuật trang trí sơn thếp, sơn son thếp vàng, chỉ thể hiện ở gian giữa đình, ở tam bảo chùa và dày đặc hơn ở các ngôi đền. Gần như không thấy hiện tượng sơn phủ toàn phần.

Kiến trúc truyền thống Việt thiên về sự chú trọng tính tự nhiên, thể hiện ở mọi trường hợp. Giả dụ, ưu tiên không gian thoáng đãng và thống nhất hơn không gian cách biệt chia nhỏ. Giả dụ, mặt nền nhà không lát mà để đất nện, trong lúc đó, sân trước lại lát gạch. Trong chiều hướng ý nghĩ này, người Việt ưa dùng rau sống hay luộc, tránh sự pha chế làm mất vị tự nhiên.

Đồ dân dụng, cấu thành 1 phần động của nội thất theo cách hiểu modern hiện đại, cũng toàn làm bằng gỗ và tre trồng tại khuôn viên nhà của mình hay tậu ở chợ gần: Cái chõng, ván ngựa, manh chiếu da năng, cái chạn, nong nia, thúng mủng, chum vại,… Nhà nào sẵn tiền, dùng sập gụ, tủ chè và tràng kỷ để mộc hoặc khảm nạm.

Ở cố đô Huế, dưới triều đại phong kiến sau cùng, vẫn bảo lưu một tài nguyên – di tích kiến trúc và đồ vật nội thất biểu hiện độ chín muồi, tính chất cung đình, và chớ nên ngại ngần mà nói, đạt đỉnh cao về phẩm chất tinh tuý. Nghệ thuật kiến trúc và nghệ thuật trang trí của những triều Lý – Trần và Hậu Lê có lẽ là cùng từng đạt những đỉnh cao, song gần như không để còn sót lại những dấu tích vật chất. Tan biến cả.

Quay quay trở lại với nền kiến trúc và mỹ thuật (tạm gọi là như thế) truyền thống của người Việt, ta có thể đúc kết: Thiên nhiên, lịch sử, kinh tế, xã hội, mê tín và những đặc thù nhân học đã hun đúc nên mẫu hình kiến trúc cư ngụ, với sự hiện thân của ngôi nhà tạo tác nên bởi nguyên liệu hữu cơ, gỗ – tre – lá, cùng phần mềm của chính nó gồm đồ đạc và dụng cụ sinh hoạt, trong hệ sinh thái nhà – vườn khép kín, duy trì lối sống khép, tự cung tự cấp. Cái kiến thiết cư ngụ muôn thuở ấy sản sinh bởi tư duy thiên về tính thiết thực, sự nhún nhường với thiên nhiên Đất – Trời, thói quen chắt lọc và tinh thần chịu đựng. Người Việt truyền thống trong tư duy và trong thẩm mỹ xây dựng đề cao tính chắc bền của cấu trúc ngôi nhà, nét đẹp tự bản thân của nguyên liệu, chừng mực trong trang trí, chuộng nét đẹp thô mộc, thiên về sự giản tiện.

Ngẫm nghĩ, nhận biết thấy thực chất sâu sa giữa ngôi nhà truyền thống của cha ông mình có gì đấy khăng khít với bộ đồ nâu, với câu ca dao.

3.

Từ cuối thế kỷ 19, trong bối cảnh chính trị chuyển đổi 1 cách căn bản, nước mình bước vào không chủ động cuộc hội nhấp quốc tế lần đầu tiên, theo cách nhìn nhận ngày nay. Trong lĩnh vực xây dựng và kiến trúc, diễn ra một cuộc biến đổi căn bản: Từ công trình “dựng” sang công trình “xây”. Bên cạnh sự xâm nhập của nền kỹ nghệ cùng nền xây dựng modern hiện đại và khác lạ, không thể không nhận biết thấy hai biểu hiện thật sự mang tính chất đổi đời; Đấy là căn nhà lầu cùng những tiện nghi sống kèm với nó. Nước máy, đèn điện và quạt máy và không thua kém phần hệ trọng hơn, là bộ xa lông cùng giường tủ. Sự thuận tiện chứng kiến, song đáng nhận thức hơn cả là sự “mềm” hoá nơi ngồi và nơi nằm, với những chiếc đệm. Sự khắc khổ, chưa khi nào được nói ra, từ những đồ gỗ làm bằng tre và gỗ, mất tích.

Vào những năm thuộc nửa đầu thế kỷ 20, ở các đô thị lớn từ từ xuất hiện và định hình những kiểu cách đồ dân dụng, kế thừa và Việt hoá những khuôn mẫu có nguồn gốc Trung Hoa và Pháp. Cũng ở thời gian đó nảy sinh những cố gắng ít ỏi, – Á Đông hoá, Việt hoá, kiểu nhà lầu Tây.

Ở những thập niên thời bao cấp, lu mờ và biến dần hình ảnh nhà lầu đô thị, với những bộ tràng kỷ sập gụ tủ chè, những bộ xa lông tân thời. Nơi cư ngụ và nội hàm phía bên trong mang gương mặt khắc khổ – Tiện nghi tối thiểu, giản tiện tối đa. Thời bao cấp để lại hai sản phẩm kiến trúc đặc thù – Đấy là những tòa nhà văn phòng biểu hiện sự đề cao tính năng sử dụng và sự đoạn tuyệt với trang trí và phô trương. Đấy là hàng trăm nhà ở tập thể lắp ghép, phản ảnh sự tuyệt đối hóa một tư tưởng cao đẹp, song bất khả thi – Về cung ứng chỗ ở free.

Từ những năm 90 thế kỷ qua, quốc gia bước vào giai đoạn phát triển đột phá mà hoàn toàn không một học thuyết xã hội nào đủ sức kìm níu. Thị sở hơn cả là sự bùng nổ và thịnh phát xây dựng và kiến trúc: Quy mô, tân tiến, quốc tế hóa, khang trang; nét đẹp và sự sang càng ngày càng bộc lộ rõ. Nền kiến trúc phong phú lên, chất lượng và tiện nghi cao hơn, đắt đỏ và đẳng cấp lên, đương nhiên dẫn tới nhu cầu không dễ bề đáp ứng, đẹp. Đấy là nét đẹp của bộ mặt đô thị và làng quê, nét đẹp của kiến trúc công trình, nét đẹp phía bên trong của chúng. Định hình và bổ túc dần khái niệm nội thất, không những nhằm tạo nên nét đẹp, mà còn nhằm tổ chức, bố trí và tối đa hóa yêu sách về phát huy không gian. Từ thiết kế công trình đi cùng thiết kế thực hiện nội thất, đến thiết kế trang trí nội thất độc lập cho các công trình cải tạo, biến đổi công năng, đến các công trình chuyên được dùng và đặc biệt. Tạo thành một địa hạt chuyên môn mới – Thiết kế trang trí nội thất, KTS nội thất, rồi ngành kiến trúc nội thất, nguyên liệu nội thất, nghề làm nội thất.

Nội thất, song cùng kiến trúc, tiến bước dài, đang đứng cả hai chân trong modern hiện đại hóa, quốc tế hơn và kiếm tìm cái riêng, như 1 lộ trình tự nhiên.

Trong sự đẹp và sang lên của nội thất kiến trúc, không tài nào tránh khỏi sự nhận biết thấy: Nền kiến trúc hôm nay, nhất là nội thất, bộc lộ rõ nét và thử thách, một hiện tượng xã hội, tạm gọi 1 cách khoa học là Chủ nghĩa Cách thức, nói nôm na là phong trào phô trương. Nét đẹp bị lấn át bởi nhận biết thiên lệch về cái sang. Cái sang không tương thích với sự giầu lên của đất nước và xã hội.

Điều ấy dễ nhận biết thấy hơn cả ở hai thể loại kiến trúc: Văn phòng và nhà ở. Phổ biến hình ảnh kiến trúc văn phòng dạng mô phỏng cung điện, đương nhiên thô thiển hơn, với những đại sảnh và phòng nghi thức lộng lẫy đến khó hiểu, với những bộ đồ gỗ khuếch trương bởi kích thước và bởi chạm đục. Nhà ở, đô thị và nông thôn, xây riêng biệt hoặc liền kề, thiên về xu thế nhại cổ có nguồn gốc Âu châu, phần đắp lấn lướt phần xây, với sự bài trí phía bên trong nặng về phô hơn dụng. Trong cả hai trường hợp ấy, con người – công chức và con người – người chủ, những cơ ngơi ấy đã làm chủ đích thực chưa, hay chỉ làm chủ cái sự vay mượn?

Những câu hỏi đang : Tính ích dụng và tính kinh tế; mối liên quan giữa xu thế phô trương và với cảm thức cổ truyền Việt ta; giữa quy mô size kích cỡ và đặc thù nhân học; giữa sự phung phí tài nguyên Trời cho với sự báo động về hữu hạn chứng kiến… Những câu hỏi khó tìm câu trả lời hơn về thước đo Chừng mực – Chừng mực trong việc dùng, trong việc hưởng. Khái niệm này mang thực chất Văn hóa.

Chớ biến nơi ở thành shop bách hóa.

Chớ biến nơi làm việc thành chỗ phô trương.

Sự thừa bứa đáng sợ hơn sự thiếu.

Sản phẩm nội thất quá tốt khi, ở trong đó, ta cảm giác nét đẹp, cái sang và cái riêng tự nhiên.

GS.tiến sĩ.KTS Hoàng Đạo Kính
(Bài đăng trên TCKT số 5-2024)