Vật liệu gốm trong kiến trúc hiện đại ⭐

Gốm (đất nung) là dòng nguyên liệu đã có hàng nghìn năm, song hành cùng đời sống của con người. Nguyên liệu gốm trong kiến trúc cũng có lịch sử lâu đời, phát triển cùng với ngành kiến trúc – xây dựng của loài người. Ở Việt Nam cũng như trên thế giới, khi mà những nguyên liệu tự nhiên từ thời cổ đại như gỗ, đá dần bị thay thế trong vai trò nguyên liệu chính trong công trình thì nguyên liệu gốm vẫn hiện diện qua những thăng trầm thời gian, trong không ít công trình. Và sang thế kỷ 21, mặc dầu kiến trúc đã có những bước tiến mạnh mẽ thì gốm luôn là một loại nguyên liệu quan trọng, chủ chốt để đóng góp phần kiến tạo lên bản sắc ở những công trình modern hiện đại.

Từ kiến trúc cổ truyền

Không kể những nguyên liệu như tranh, tre, nứa, lá – là những loại nguyên liệu có tính vững bền và tuổi thọ kém, thì đá và gỗ là những loại nguyên liệu vững bền trước tiên trong lịch sử xây dựng. Các loại nguyên liệu này là những nguyên liệu thuần tự nhiên, được khai thác từ thiên nhiên và chỉ qua bàn tay con người ở công đoạn chế tác tạo hình, còn về đặc tính nguyên liệu thì con người không thể can thiệp. Nhưng tới gốm – đất nung thì là 1 bước tiến dài trong công nghệ sản xuất nguyên liệu xây dựng của ông cha ta. Từ nguyên liệu đất sét trong tự nhiên, qua quá trình lọc đất, nhào nặn, tạo khuôn, tạo hình rồi qua nung lửa; nguyên liệu lúc đầu đã chuyển sang 1 hình thái khác với khá nhiều điểm mạnh thích ứng được với những yêu cầu của nguyên liệu kiến trúc – xây dựng. Cùng sự sinh ra của gốm xây dựng, phương thức xây dựng cũng thay đổi, khi biến đổi từ những cấu kiện lớn như đá, sang những đơn vị nguyên liệu bé hơn như viên gạch, viên ngói. Chính điều ấy làm kiến trúc linh động và mềm mịn hơn, công tác xây lắp cũng thuận lợi hơn. Nguyên liệu gốm xây dựng, tiêu biểu là gạch và ngói có khá nhiều điểm mạnh như: Dễ dàng khai thác vật liệu nguồn (đất sét), chủ động tạo hình – size kích cỡ trong sản xuất, vững bền trong điều kiện tự nhiên, tuổi thọ cao, khả năng chống được lực tốt (đối với gạch), dễ dàng giao vận… Nguyên liệu gốm, cụ thể là gạch xây cũng đóng góp phần làm thay đổi cách thức kiến trúc như khả năng vươn cao của công trình, điều mà đối với nguyên liệu đá là không dễ dàng. Đặc biệt, gốm có 1 chất cảm nguyên liệu ấm cúng, thân quen, rất thích hợp với cuộc sống, sinh hoạt của con người.

Trong kiến trúc cổ truyền Việt Nam, gốm là 1 loại nguyên liệu chủ chốt có mặt gần như tất cả ở các công trình kiến trúc, từ thành quách, cung điện, đình, đền, chùa, miếu, nhà ở… Nguyên liệu gốm được sử dụng chủ yếu là gạch xây và ngói lợp mái, ở một vài công trình, gốm được sử dụng cho những cấu kiện, chi tiết trang trí. Gạch có thể sử dụng để xây móng, xây tường, xây trụ… Mỗi loại công trình không giống nhau, hay bộ phận công trình không giống nhau có những loại gạch xây có quy cách, kích thước và đặc tính thích hợp. Ngói lợp mái có khá nhiều loại như ngói mũi hài, ngói vảy cá, ngói âm dương, ngói ống, ngói liệt… Những phát hiện khảo cổ học ở khu di sản Hoàng Thành Thăng Long (TP Hà Nội) đã cho thấy có tương đối nhiều chi tiết kiến trúc trang trí cung điện bằng gốm như hình rồng, hình phượng, hình lá đề… – những mô típ thân thuộc của thời phong kiến, tác động của Nho giáo, Phật giáo. Bên cạnh gốm mộc, là dòng gốm để nguyên bề mặt khi nung lửa, còn có gốm tráng men – được choàng lên bề mặt một lớp men – thực chất là phối liệu thủy tinh. Gốm tráng men có điểm mạnh hơn là có khả năng chống thấm cao và chủ động trong việc tạo mầu bề mặt. Ta có thể thấy gốm tráng men trong không ít công trình di tích của triều Nguyễn ở Huế, với các loại ngói lợp mái, gạch hoa lan can hay gạch ốp đỉnh lan can.

Cùng với gạch xây, ngói lợp, các chi tiết trang trí kiến trúc; thì còn 1 loại nguyên liệu gốm nữa cũng luôn luôn phải có vắng, đấy là gạch lát nền. Gạch lát nền có thể có hay là không có hoa văn, được lát trong công trình, ngoài sân và lát đường trong hệ thống giao thông nội bộ. Hệ thống nguyên liệu gốm này vẫn tồn tại ở nhiều công trình kiến trúc cổ truyền trên mọi miền quốc gia.

Ở các công trình như ta đang đề cập, thì nguyên liệu gốm, gồm có gạch xây và ngói lợp, gạch lát nền, cùng các chi tiết kiến trúc trang trí mặc dầu đóng vai trò quan trọng nhưng chưa hẳn là toàn bộ. Với các công trình kiến trúc cổ truyền của người Việt, thì bộ khung gỗ là quan trọng nhất để kiến thiết hình hài kiến trúc, còn gạch và ngói là những nguyên liệu đóng góp phần hoàn thiện để tạo lên diện mạo công trình và hoàn chỉnh chức năng sử dụng. Nhưng ở 1 loại hình kiến trúc khác ở Việt Nam, thì nguyên liệu gốm – cụ thể là gạch xây – đóng vai trò trên 90% cả chất liệu, kết cấu và cách thức công trình. Đấy là những đền tháp của người Chăm vẫn còn hiện diện trên dải đất miền Trung thời nay. Những tháp Chăm là những siêu phẩm kiến trúc – điêu khắc, chứa chứa được nhiều giá trị văn hóa, tín ngưỡng – tâm linh có lịch sử hàng trăm năm, ngàn năm; là những di tích vô giá của ông cha ta để lại. Kỹ thuật và nghệ thuật xây tháp Chăm bằng gạch vẫn còn là những huyền bí chưa có lời đáp thỏa đáng.

Nguyên liệu gốm nói chung là 1 loại hàng hóa gắn bó, quan hệ khăng khít với phương thức sản xuất tiểu bằng tay nghiệp trong quá khứ. Cùng với sự tiến lên của kiến trúc và nhu cầu đời sống, ở Việt Nam có khá nhiều lò gốm, trung tâm sản xuất gốm có tiếng ở khắp mọi miền. Trong đó, có những làng gốm lừng danh với nguyên liệu gốm xây dựng như Bát Tràng (Gia Lâm – TP Hà Nội) hay Thanh Hà (Hội An – Quảng Nam). Những làng gốm này để lại nhiều dấu ấn ở những công trình kiến trúc cổ truyền mà khá nhiều trong các số ấy vẫn còn tồn tại và trở thành di tích.

Nguyên liệu gốm trong kiến trúc modern hiện đại

Kiến trúc modern hiện đại đã khác rất là nhiều với kiến trúc cổ truyền, từ hình thái tới cách thức kiến trúc, từ chức năng đến thẩm mỹ, và nhất là nguyên liệu. Càng ngày càng có khá nhiều loại nguyên liệu mới với những công năng ưu việt, thay thế dần cho những loại nguyên liệu cổ truyền, các loại nguyên liệu cũ. Bê tông, kính, thép đã và đang trở thành “lời nói” của kiến trúc modern hiện đại và tạo lên bộ mặt kiến trúc ở các đô thị. Về tổng quát, nguyên liệu gốm không còn là nguyên liệu chính yếu trong những công trình xây dựng – nhất là những công trình lớn. Mặc dù thế, không phải bởi vậy mà nguyên liệu gốm bị mai một hay “thất sủng”. Gốm vẫn có chỗ đứng riêng của mình với những cá tính, vẻ đẹp độc đáo. Không chỉ có thế, với đặc tính của mình, gốm đóng vai trò quan trọng trong một vài chi tiết, cấu kiện của công trình mà các nguyên liệu khác không hay chưa thể thay thế. Trong xây dựng hiện tại nguyên liệu gốm được dùng trong không ít chi tiết, cấu tạo của công trình từ khối xây, tường bao che, lát nền sàn, ốp tường đến cốt liệu rỗng (kerazit) cho loại bê tông nhẹ. Không chỉ có thế, các sản phẩm gốm sứ vệ sinh là những bộ phận luôn luôn phải có trong những công trình xây dựng. Các sản phẩm gốm bền axit, bền nhiệt được dùng nhiều trong công nghiệp hóa học, luyện kim và các ngành công nghiệp khác. Điểm mạnh chính của nguyên liệu gốm là có độ bền và tuổi thọ cao, sản xuất từ vật liệu địa phương, có thể sản xuất ra các sản phẩm không giống nhau phù hợp với các yêu cầu sử dụng, công nghệ sản xuất kha khá đơn giản, giá thành hạ.

Sản phẩm gốm được sử dụng rộng thoải mái và có tỷ trọng lớn nhất vẫn chính là gạch xây và ngói lợp. Mặc dầu hiện nay gạch xây và ngói lợp đã có khá nhiều loại nguyên liệu khác thay mặc dù thế các dòng sản phẩm gốm này vẫn được yêu chuộng và có sức mua mạnh trên thị trường xây dựng. Như phần trước đã đề cập, sản phẩm gốm chủ yếu sản xuất từ nguồn vật liệu địa phương, nên thuận tiện và chủ động trong việc xây lắp công trình, không tốn nhiều thời gian và kinh phí giao vận, từ đấy hạ giá thành xây dựng. Kết cấu công trình modern hiện đại chủ yếu dùng khung bê tông cốt thép song với kết cấu bao che, ngăn chia chủ yếu vẫn dùng tường xây gạch. Hiện tại, trên thị trường xây dựng, các loại gạch không nung vẫn chưa phổ biến và chưa có khả năng cung cấp rộng thoải mái thì gạch đất nung luôn là một loại nguyên liệu thịnh hành được sử dụng nhiều, đặc biệt là đối với những công trình vừa và nhỏ. Bên cạnh các cơ sở sản xuất gốm bằng tay thì nhiều nhà máy nguyên liệu xây dựng đã có những dây chuyền sản xuất nguyên liệu gốm có khả năng thỏa mãn nhu cầu lớn về sản phẩm này.

Có thể phân loại công trình sử dụng nguyên liệu gốm thành những nhóm sau:

• Công trình cổ được trùng tu, cải tạo, phục chế, phục dựng: Nhóm công trình này chủ yếu là những công trình di tích như nhà cổ, đình, đền, chùa, miếu, cung điện, lăng tẩm… Các công trình này xưa kia được xây dựng với nguyên liệu gốm chủ đạo cho nên việc sử dụng nguyên liệu gốm trong công tác trùng tu, cải tạo là khẩn cấp và bắt buộc. Nhân tố bảo tồn di sản gốc để giữ tính nguyên bản công trình là vấn đề then chốt cho nên việc sử dụng nguyên liệu, trong đó có nguyên liệu gốm là rất quan trọng. Số công trình này trên phạm vi cả đất nước không hề nhỏ và bởi vậy, đây là 1 thị trường lớn, đầy tiềm năng;
• Công trình xây mới theo lối kiến trúc cổ truyền. Các công trình này gồm hai dạng chính: 1 là các công trình không thay đổi chức năng cũ của kiến trúc cổ truyền như đền, chùa, nhưng được xây mới với cách thức kiến trúc cũ, và do đó cũng sử dụng các loại nguyên liệu cũ, trong đó có nguyên liệu gốm. Có những công trình có quy mô lớn như chùa Bái Đính (Ninh Bình), chùa Tam Chúc (Hà Nam), quần thể công trình tâm linh ở Fansipan (Lào Cai), đền tưởng niệm Bến Dược (TP HCM)… Loại thứ 2 là các công trình có chức năng mới, được xây theo style phong cách cổ truyền. Các công trình này tập trung nhiều ở các trung tâm du lịch, vị trí nghỉ dưỡng, các quán cà fê, nhà hàng… Kiến trúc cổ truyền hòa lẫn với thiên nhiên, phong cảnh, cây cối, mặt nước là mục đích của các thiết kế dạng này. Nhóm công trình này hiện đang rất phát triển trên nhiều vùng miền;
• Các công trình có kiến trúc modern hiện đại: Thực ra, nhóm công trình này đã tồn tại rất lâu trong việc sử dụng nguyên liệu gốm. Mặc dù thế, sự hiện diện của gốm là không rõ ràng, ví như việc xây dựng tường bằng gạch nhưng trát bề mặt và sơn. Song trong các năm vừa mới đây, nhiều công trình modern hiện đại đã đưa nguyên liệu gốm vào như 1 cách thức kiến trúc đầy chủ ý. Đó có thể là những bộ mái lợp ngói, hay việc xây gạch thô để trần không trát, hoặc sử dụng các loại gạch gốm lát nền, gạch gốm trang trí, gạch hoa gió, điêu khắc gốm… Kỹ thuật xây gạch trần không trát tưởng như đang được hồi sinh với khá nhiều công trình mang dấu tích modern hiện đại với loại nguyên liệu tưởng chừng như rất cũ này. Có thể nói đến công trình Viettel Academy của công sở Võ Trọng Nghĩa thiết kế, hay một vài công trình của những công sở kiến trúc Tropical Space, H&P Architects… Bên cạnh chất liệu gốm mộc để trần, gốm tráng men cũng chính là 1 loại nguyên liệu được sử dụng nhiều, mà tiêu biểu là gạch gốm mosaic trang trí. Loại nguyên liệu này còn có thể dùng ốp lát nhà tắm, bể bơi, bể cảnh, làm tranh tường… Công trình sử dụng loại nguyên liệu này cũng có không ít, thường tập trung ở các kiến trúc có nhân tố văn hóa, lịch sử với tranh tường, tranh hoành tráng. Công trình có quy mô lớn và ý nghĩa có thể nói đến là Con đường gốm sứ ở TP Hà Nội (hoàn tất năm 2010). Ở các công trình này, gạch gốm mosaic được sử dụng thường không phải là nguyên liệu sản xuất sẵn có mà chế tác theo thiết kế content nội dung.

Thay lời Kết

Gốm là 1 loại nguyên liệu cổ truyền có từ rất lâu đời. Gốm xây dựng có khá nhiều điểm mạnh, đã được sử dụng phổ biến trong những kiến trúc cổ truyền cũng như modern hiện đại. Việc phát huy những điểm mạnh của nguyên liệu gốm trong kiến trúc modern hiện đại là điều đáng ghi nhận và khích lệ. Nét đẹp sống động, giản dị, mộc mạc của gốm là nét riêng rạng ngời, đưa chất liệu gốm tới đỉnh cao mỹ cảm. Mặc dù thế, trong hoàn cảnh xây dựng hiện tại, việc bảo vệ hệ sinh thái, tiết giảm khai thác tài nguyên, đang là vấn đề cần thiết ; thì việc sản xuất, sử dụng và tiêu thụ nguyên liệu gốm là những vấn đề cần nghiên cứu và để tâm đến. Nên chăng, sử dụng nguyên liệu gốm chỉ nên làm khi phát huy tối đa điểm mạnh của nguyên liệu này, còn nếu như không thì phải sử dụng nguyên liệu khác thay thế. Không chỉ có thế, cũng phải có phương pháp quy hoạch vùng vật liệu, để khai thác hiệu quả và giữ gìn tài nguyên đất. Các cơ sở sản xuất nguyên liệu gốm cần cơ giới hóa, modern hiện đại hóa quy trình và dây chuyền, nhằm đạt mức hiệu suất cao và bảo đảm chất lượng cho sản phẩm, tiết giảm việc thải sản phẩm lỗi vào hệ sinh thái. Và mặc dầu gốm có khá nhiều điểm mạnh, nhưng không phải là không có những yếu điểm (như dễ vỡ bởi ảnh hưởng cơ học, có thể bám rêu mốc…) cho nên việc sử dụng nguyên liệu gốm cho công trình – đặc biệt là công trình modern hiện đại buộc phải được thiết kế hợp lí, sử dụng nguyên liệu phù hợp để phát huy tối đa chức năng và giá trị thẩm mỹ của loại nguyên liệu này, nhằm mang lại phương pháp kiến trúc – nguyên liệu tối ưu cho công trình.

ThS.KTS Nguyễn Thị Minh Phương
Khoa Nội thất và Mỹ thuật – Trường đại học Kiến trúc TP Hà Nội

(Bài đăng trên TCKT số 06-2020)