Sự đồng hóa và bản sắc – Bài toán trong thiết kế đô thị ✔

Công nghiệp hoá – Modern hiện đại hoá là quá trình mà mọi đất nước đều kinh qua khi chuyển mình từ 1 xã hội cổ truyền sang modern hiện đại. Xây dựng và phát triển đô thị là 1 trong những công việc không thể không có góp phần vào quá trình ấy. Tuy vậy, trong hoàn cảnh như thế, thử thách rất to lớn cho những nhà thiết kế và quy hoạch đô thị là vừa giữ được hồn cốt, bản sắc dân tộc nhưng vừa nhận được hơi thở của thời đại. 

Bản sắc và sự đồng nhất trong thiết kế đô thị – đối lập trong sự thống nhất

Thiết kế đô thị (urban design) được coi là việc cụ thể hóa content nội dung của đồ án quy hoạch xây dựng đô thị, là 1 công cụ hữu hiệu với mục tiêu mang đến sự phong phú, nhộn nhịp, đa văn hóa cho thành phố, nhưng vẫn cần giữ được hồn cốt kiến trúc cổ truyền để tạo lên cộng đồng đô thị vững chắc có bản sắc. Việc nhận được cá tính bản sắc riêng trong sự thống nhất tổng thể chung vẫn là một bài toán khó đối với công tác thiết kế đô thị và quy hoạch đô thị bởi đặc thù “đối lập trong sự thống nhất” của hai content nội dung này. 

Sự đồng nhất trong những dự án phát triển đô thị. Trong các năm vừa mới đây, sự đồng nhất có thể thấy rõ trong thiết kế các dự án phát triển đô thị và sự thay đổi của lối sống thành thị. 

Một mặt, sự đồng nhất mang lại hiệu quả “ngăn nắp” trong phạm vi quy mô lớn. Nhưng ở góc nhìn trái lại, tương đồng trong quy hoạch đô thị, thiết kế đô thị 1 cách máy móc tạo thành các công trình đồng hóa về kiến trúc, đơn điệu và lặp lại. Các công trình giống nhau trong những dự án đã trở nên phổ biến, tạo thành các KĐT “Phi nơi chốn – Placelessness” – không có sự khác lạ, thiếu đặc thù và tiện nghi tương xứng.

Về giao thông, các khu nhà nhiều tầng đông đúc trên mức cần thiết, sự rộng mở cơ học về quy mô đô thị và sự tăng thêm chóng mặt phương tiện giao thông cá nhân tại các đô thị, nhất là tại TP Hà Nội và TP.HCM đã ảnh hưởng mạnh tới chất lượng đời sống xã hội ở những cấp độ không giống nhau. Sự xơ cứng trong quy hoạch phân khu, đồng nhất mạnh nhưng lại tập trung ưu tiên tràn ngập cho phân khúc khách hàng có mức thu nhập cao, lưu ý vượt mức giao thông cá nhân, đỗ xe ôtô đã làm thu nhỏ các không gian và tiện ích đô thị. KĐT mới có thể dễ dàng được những người thuộc tầng lớp thượng lưu và trung lưu đồng ý nhưng nó thật sự gây cản trở và cô lập với phần đa quần chúng, nhất là đối với người già, trẻ em và những người có bối cảnh trở ngại rất cần đến các dịch vụ và phương tiện giao thông cộng cộng. Chính điều đó ẩn chứa những không ổn định và phát triển thiếu vững chắc cho đô thị.

Tuy vậy, vấn đề là: “Tại sao tính đồng hóa của hệ thống không gian đô thị lại có tầm quan trọng trong phát triển đô thị như thế”? Một mặt, vì các đặc thù của bản sắc vốn có trong cấu trúc của đô thị nói chung đang bị mất đi, nét đặc thù vùng miền không còn, thay vào đấy là “tính đồng phục” trong những thiết kế từ công trình làm việc của những cơ quan công quyền cho tới các thiết chế văn hoá, vui chơi, giải trí; mặt khác, một ý tưởng hết sức ấu trĩ và hiểu biết kém đang rất phổ biến hiện tại cho rằng càng thiết kế cầu kỳ thì càng làm tăng bản sắc của đô thị. 

Ý nghĩa bản sắc trong thiết kế đô thị. Đối lập với sự đồng nhất, bản sắc chính là những nhân tố tạo lên “sự khác lạ” của đô thị này so với đô thị khác. Cả về lý thuyết và thực tế, bản sắc đô thị có thể được truyền tải trong không ít nhân tố kinh qua công tác thiết kế và quy hoạch đô thị. Sự cảm giác về không gian đô thị luôn có hai mặt: xã hội học và tâm lý học. Nếu cộng đồng cảm nhận thấy mất đi giá trị lịch sử, thiếu cảm nhận quen thuộc với vùng đất sinh sống, khi ấy chính các nhà thiết kế, các nhà quy hoạch đã tiếp tay đánh mất sự cảm giác, xúc cảm về không gian của dân cư.

Tuy vậy xác lập bản sắc 1 cách máy móc lại tạo sự cô lập của không gian đô thị với tổng thể. Kết quả là tạo thành các BĐS rời rạc, nhang nhác giống nhau, riêng biệt, bất khả xâm phạm mà những ai không sống và làm việc trong khu này đều không được phép tiếp xúc, chất lượng hệ sinh thái đô thị bởi vậy mà suy giảm. Hậu quả là, lối sống dân cư cũng thay đổi, họ sống khép kín, ít giao tiếp hơn và không còn giữ được mối gắn kết quan hệ xóm giềng cổ truyền trước kia.

Tính hai mặt trong cảm nhận của con người thể hiện rất rõ khi tiếp xúc một KĐT. Họ luôn có tính hướng ngoại tới một cộng đồng to hơn, nhưng cũng luôn hoài cổ, “ước gì cho tới ngày xa xưa”. Do đó, cùng với việc đồng nhất không gian xây dựng và modern hiện đại hóa cơ sở hạ tầng, tiện ích và dịch vụ đô thị, cần lưu ý tới tín hiệu nhận diện riêng về phong cảnh, tạo dựng các không gian công cộng với cá tính riêng mang đến nhiều ý nghĩa quan trọng trong việc thúc đẩy văn hóa đô thị đặc thù, điều ấy sẽ ảnh hưởng tích cực đối với xúc cảm và đời sống của dân cư đô thị.

Mối đối sánh giữa đồng nhất và bản sắc trong thiết kế đô thị. Theo định nghĩa của giới chuyên môn, bản sắc đô thị là sự thể hiện ra phía bên ngoài của những tố chất tinh thần đô thị, kinh qua các di sản lịch sử và văn hóa, phong tục tập quán, kiến trúc đô thị, hoạt động cộng đồng, tác phong dân cư trong cuộc sống và giao tiếp, và bao hàm cả phong cảnh thiên nhiên đặc sắc. Bản sắc đô thị thời nay càng trở nên hết sức quan trọng vì modern hiện đại hóa, toàn thế giới hóa đang có xu thế để cho bộ mặt và lối sống đô thị các nước trở nên giống nhau hơn lúc nào hết.

Cũng có quan điểm cho rằng sự đồng nhất làm đánh mất bản sắc là hệ quả tất yếu của xu hướng toàn thế giới hóa. Tuy vậy, các nhà xã hội học và các nhà lý luận kiến trúc đã chỉ ra rằng bản sắc của điểm người dân nơi con người sinh sống là 1 bộ phận quan trọng của cơ chế tự định rõ của con người. Con người vốn xem bản thân như 1 bộ phận của cộng đồng to lớn và coi thuộc tính này là 1 giá trị. Việc tự xem mình là 1 phần của cộng đồng xã hội đã được duy trì qua bao đời nay, tạo lên một nét đặc sắc riêng gắn với con người và nơi sinh sống của họ.

Tại các đô thị lớn, các đặc thù mang tính riêng có khu vực và địa phương đang mất dần do tính đồng hóa về cơ sở kết cấu của hoạt động xây dựng. Trước ảnh hưởng của những công nghệ xây dựng mới, đất đai bị cắt nhỏ và đắp cao, đặc thù phong cảnh bị mất dần, số tầng cao tăng, cấu trúc không gian nhân tạo lấn át tự nhiên, các di tích kiến trúc đặc thù của điểm người dân cũng không tránh khỏi bị xâm phạm, thậm chí phá huỷ hoàn toàn.

Bản sắc của một đô thị được ra đời từ tính đồng hóa giữa không gian, kiến trúc, bố cục của đô thị, tạo lên một tổng thể cân đối và hài hoà, nương vào nhau để cùng tồn tại và phát triển. Mặc dù thế, các phương pháp kiến trúc modern hiện đại được ứng dụng không thích hợp, tạo thành nên những KĐT “tự kỷ” với vòng quanh, đơn điệu, mờ nhạt, rời rạc, khô khốc. Với những công trình như thế thì làm sao bản sắc mới có thể tạo thành?

Tạo dựng tính hòa đồng và có bản sắc của không gian đô thị

Kiến trúc sư đô thị cần óc hình dung hoàn mỹ, suy tính lô gích để phối hợp các nhân tố của không gian hiện hữu và không gian sẽ được tạo thành trong tương lai. Đạt được sự cân bằng giữa những tiêu chuẩn, quy chuẩn của một đô thị modern hiện đại với việc giữ được cái “chất”, cái “Tôi” vùng miền là bài toán không hề đơn giản với các nhà làm chuyên môn.
– Bản sắc, phát triển nhưng cần tôn trọng cả các điểm hạn chế của khu vực; chi tiết phải thể hiện được ưu điểm của địa phương, tránh thực trạng “thiếu sự nhận diện” khi quy chuẩn hóa các phương pháp thiết kế.
– Phong cảnh, thiết kế không gian cảnh quan thu hút, lưu ý tới các chi tiết để thúc đẩy sự đi lên, thu hút các nhà đầu tư và dân cư.
– Cơ sở hạ tầng đô thị: cần phải được upgrade nâng cấp và modern hiện đại hóa, giao thông an toàn, không gian mở tiện nghi, nâng cao tiện ích cộng đồng và quan tâm tới người đi dạo.
– Hoạt động, thiết kế đô thị không những quan tâm tới các nhân tố đường phố, công viên, quảng trường, kiến trúc các công trình mà còn gồm có cả các event sự kiện diễn ra trong đó. Những event sự kiện này phản ánh sự phong phú của nhu cầu kinh tế xã hội tạo thành một sức sống mãnh liệt cho hệ sinh thái đô thị, cân bằng với xác định phương hướng phát triển chung của thành phố.

Tuy vậy, sự “đồng nhất” không đồng nghĩa với giống nhau theo kiểu “copy – paste”, nhàm chán và đơn điệu. Trong hoàn cảnh đó, đô thị nào giữ gìn và phát huy được bản sắc của riêng mình sẽ tạo được nhu cầu gắn bó cộng đồng và sự thu hút mạnh mẽ đối với phía bên ngoài. Thiết kế đô thị có thể được gọi là một môn nghệ thuật năng động nhấn mạnh đến tính sáng tạo, đồng thời đấy là một quá trình thiết kế, kiến thiết, xây dựng và quản lý không gian và vị trí cho con người và vì con người. Thiết kế đô thị phối hợp nghiêm ngặt với “triết lý thiết kế”, cần một giải pháp tiếp xúc cũng như định rõ các nguyên tắc và các mẫu thiết kế chu đáo và thích hợp để tạo lên hệ sinh thái không gian đô thị đặc thù.

Không gian đường phố. Đường phố tạo thành các ranh giới không gian và hoạt động công cộng, là thành phần quan trọng tác động lớn đến chất lượng cuộc sống của dân cư. Đường phố cần nhiều công dụng hơn là chỉ để phục vụ giao thông, nó là 1 không gian nhiều chức năng được kết nối với các dịch vụ và tiện ích xã hội bảo đảm các tiêu chuẩn về chất lượng: Tạo thành sự thoải mái và an toàn cho những người đi dạo và người khuyết tật – nhắm đến mục đích “giao thông công bằng – Fair Transport”; Thiết kế nhiều chức năng và không bị chi phối bởi một công năng biệt lập nào; Trực quan, đơn giản và rõ nét của nguyên vật liệu lát, đồ nội thất đường phố, chiếu sáng và phong cảnh mới là tất cả những gì quan trọng; quản lý và bảo dưỡng chu đáo, kỹ càng với các tiện ích, bảng hướng dẫn…..

Mặt đứng và khoảng lùi công trình. Các thành phần của công trình góp phần vào sự liên tiếp của tuyến đường, tạo thành một mặt phố thích hợp cho những hoạt động công cộng. Các nhân tố như hàng hiên, tiền sảnh, cửa, ban công, biển báo, màu sắc, chiếu sáng rất quan trọng trong việc xác lập mặt đứng đô thị giúp chúng ta có những cảm giác riêng về khu vực. Đối với các công trình thương mại hay các công trình hỗn hợp có quy mô nhỏ, nên sắp đặt nằm gần ranh giới đi dạo để bổ sung tiện ích và tạo thành một trải nghiệm chất lượng cho khách du lịch. Khoảng lùi tùy theo loại hình công trình, cách thức xây dựng đảm bảo mật độ hài hòa với các không gian đô thị.

Tựa vào điều kiện địa hình tự nhiên, khoảng lùi và cây cối được đặc biệt lưu ý trong thiết kế đô thị đường tránh quốc lộ 3 thành phố Cao Bằng, đối với công trình có quy mô lớn như trụ sở cơ quan, công sở đều sở hữu những khoảng sân vườn, cây cối phần đằng trước để làm dịu đi khối tích công trình. Đối với nhà ở gia đình đơn chiếc, villa khoàng lùi được khống chế từ 2-4m so với chỉ giới đường đỏ. Khoảng lùi này bảo đảm tạo thành một không gian phát triển phù hợp cho cây cối, tạo thành một hệ sinh thái có chất lượng cho những người đi dạo và đi xe đạp.

Kiến trúc công trình – hình tượng xây dựng. Các cách thức xây dựng tác động lớn đến tính chất của không gian, để bảo đảm được tính đồng hóa nội đô cần lưu ý đến ba thành phần chính là đế, thân và mái công trình:

– Phần đế là bộ phận trực tiếp góp phần và nâng cao chất lượng không gian đường phố, cần lưu ý tới các thành phần như cổng vòm, mái hiên, nguyên vật liệu và chiếu sáng.

– Phần thân tôn lên các đặc thù kiến trúc của phần đế, cần quan tâm tới phân vị, mật độ, chi tiết và màu sắc công trình để duy trì quy mô tổng thể của đường phố.

– Phần mái cần dung hợp với phần đế và phần thân tạo lên một cấu trúc xây dựng trực quan, mạch lạc, đối với các công trình nhỏ đấy là mật độ, nguyên vật liệu và cách thức của những gờ và mái nhà….

Bố cục và mật độ được định rõ bởi chiều cao với bề rộng công trình, tạo lên ranh giới các không gian. Mật độ tùy theo độ lớn của không gian và loại đường phố có thiết kế, đây là 1 nguyên tắc căn bản thiết kế đô thị. Để bảo đảm tạo thành một hệ sinh thái đô thị có chất lượng, không gian xanh giữa những đường phố, tại các khu vực công cộng và trước các công trình buộc phải có thiết kế và quản lý thận trọng vì nó đánh dấu sự biến đổi từ không gian công cộng sang khu vực riêng tư. 

Kết luận

Có thể khẳng định rằng thiết kế đô thị là 1 công cụ hữu hiệu để quản lý và phát triển không gian 1 cách toàn diện, tiết giảm bất đồng giữa sự đồng nhất và bản sắc: Tính vững chắc; Nghệ thuật; Hệ sinh thái sống của những khu người dân an toàn và thu hút; Tiện ích công cộng, thiết kế; Quy chế quản lý.

Cần lưu ý rằng, các nhân tố xã hội, hệ sinh thái và phong cảnh cần phải được quan tâm trước lúc nghĩ tới các nguyên tắc hình học, qua đó các nhà quy hoạch, các người thiết kế có thể tạo thành hoặc làm mới bản sắc và giá trị văn hóa của địa phương./. 

PGS.TS.KTS Nguyễn Vũ Phương – Khoa Kiến trúc, Trường đại học Kiến trúc TP Hà Nội 
(theo TCKT Việt Nam)