Vài gợi ý cho xây dựng Quy hoạch phát triển đô thị tỉnh Long An ✅

1. Bấy lâu tạo thành lối mòn trong việc xây dựng các quy hoạch phát triển đô thị, căn cứ chủ yếu vào những tiềm năng, những ưu thế và những dự báo có dư sự lạc quan. Do vậy mà các quy hoạch cứ na ná giống nhau. Do vậy mà chúng tự tại yên ổn trong những cặp hồ sơ ngăn nắp. Quy bất định, hoạch bất thành. Trong đời, các đô thị theo sự vận động tự nhiên, không ngừng mở mang, không ngừng bồi đắp. Nhu cầu điều tiết và dẫn dắt phát triển yêu sách có quy hoạch, tất tật theo quy hoạch. Song, hễ quy hoạch mà được xây dựng chủ quan, xa rời thực tế, nó không thể trở thành công cụ, có uy lực và hữu hiệu để đảm nhận chức phận ấy.

Cầu Dây thành phố Tân An, trước năm 2014
Nên chăng, bài tính vĩ mô cho việc xây dựng các quy hoạch phát triển đô thị phải mở đầu và tựa đẩy trước hết từ những hạn chế, những khác lạ, những thử thách và, thậm chí, từ những nguy cơ, là thực tại và là sự ẩn chứa của mỗi địa phương, mỗi đô thị. Những cục diện này cần phải được nhận thấy – định danh – định lượng chính xác, đem để lên bàn cân, mà phía bên kia là những tiềm năng, ưu thế cùng dự báo. Có thể, qua phân tích cán cân ấy, ta nhận thấy: xác định phương hướng cho sự tiến lên, phương pháp thấu triệt cho quy hoạch, chính là ở sự khắc phục và tiếp sau là ở sự phát huy.
Người viết bài này đặc biệt nhấn mạnh sự nhất thiết nhận thấy và nhận định không hề thiếu những sự khác lạ, hiện hữu và thỉnh thoảng là đặc thù của những địa phận phát triển đô thị. Sự nhận thấy những khác lạ không những từ góc nhìn thế mạnh hoặc bản sắc, mà cả từ sự hạn chế, yếu kém và lực cản tiềm tàng. Trong công cuộc tìm kiếm con đường thích hợp cho bản thân mình trong phát triển, đặc biệt trong phát triển cạnh tranh, sự nhận thấy những khác lạ, chủ động tiết giảm hoặc khuếch trương chúng, có vai trò quan trọng và là yêu sách bậc nhất đối với đa số quy hoạch, dù cho có phát triển kinh tế – xã hội, dù cho có phát triển đô thị. Cũng nên nói rõ thêm, sự khác lạ chưa thể cấu thành bản sắc. Bản sắc trước hết là sự khác lạ, song không do đó mà ta đặt dấu ngang bằng giữa cả hai. Ngay trong những quy hoạch, xem ra ta có phần lạm dụng khái niệm này. Đáng ngại hơn, khi nảy sinh xu thế đặt bản sắc ngang bằng những phạm trù tiềm năng hoặc động lực.
Quy hoạch phát triển đô thị cần hơn cả tính thực tế, mức độ khả thi. Bởi vậy mà cần nhấn mạnh thêm lần nữa yêu sách nhất thiết: Quy hoạch phải có địa chỉ. Nghĩa là sự đi ra, sự gắn chặt với thực địa, với thực tiễn mà bản thân đô thị có và là, của địa phận mà đô thị mở mang.
Long An chưa phải đã chiếm lĩnh được những tiềm năng lớn lao và ưu thế nổi bật. Xây dựng quy hoạch phát triển tỉnh, phát triển đô thị trên địa phận tỉnh, phải là bài toán căn cơ. Tính thực tế, tính đặc điểm địa phương và địa phận, chính là những cốt lõi cho việc giải bài toán căn cơ, có địa chỉ cụ thể ấy.

2. Trong sự tiếp xúc thoạt đầu với nhiệm vụ xây dựng quy hoạch hệ thống đô thị của tỉnh Long An và thành phố Tân An, người viết bài nhận thấy và trăn trở trước những vấn đề – câu hỏi mà sự soi rọi và giải quyết thấu đáo có thể sẽ hỗ trợ thực thi vừa thỏa đáng và vừa chuyên biệt nhiệm vụ ấy. Những vấn đề – câu hỏi đấy là:
– Tài nguyên thiên nhiên dồi dào và phong phú đến mức nào, những gì có thể đem đặt làm nền tảng, là điểm xuất phát – ưu thế cho sự kiến thiết những cấu trúc đô thị – hàm số tự nhiên. Nhận định hoặc, đúng hơn, dự báo cho đủ mức độ những chuyển đổi nay mai của thiên nhiên, chủ động ứng phó với chúng ngay trong các quy hoạch đương nhiên có thực chất dự báo. Có vẻ như cục diện vĩ mô về phương diện này phải trước hết là ứng phó, thậm chí là đối phó, đặc biệt là các cấu trúc đô thị ở Long An gần như là đang ở trong giai đoạn xây dựng mới là chính, chứ không hẳn là cải tạo và mở mang.
– Từ phương diện địa lý hành chánh – lịch sử – xã hội và cổ truyền, đã diễn ra những biến động liên tiếp trong giai đoạn cận đại. Chợ Lớn – Tân An, Chợ Lớn – Bến Lức, Kiến Tường… Với tên thường gọi và giới hạn địa lý – lãnh thổ như hiện tại, Long An chỉ hiện hữu trên map bản đồ hành chánh nước mình sau năm 1975. Đặc điểm đặc trưng này khiến ta đứng trước nhu cầu làm rõ, nhận định cho sát và cho sâu xã hội, quần chúng Long An, đặc biệt trong hoàn cảnh những biến động ít thấy ở các địa phận khác về địa lý hành chánh. Khi xem cuốn “Địa chí Long An” ấn hành năm 1998, ta chưa phải dễ dàng định tính được những gì là cốt, là cách của một địa phận cư dân lịch sử – xã hội – nhân văn trong giới hạn tỉnh Long An hôm nay, chứ không phải là của một vùng đất lịch sử xưa kia. Điều ấy cần nhắc tới trong sự tìm tòi các cái riêng, luôn luôn phải có cho việc hoạch định sách lược phát triển đô thị, đặc biệt là với sự nhấn mạnh vai trò của bản sắc trong tư duy kiến thiết đô thị ở nước mình.

Cũng từ cục diện liên quan, chúng ta không thể không ghi nhận là Long An đang sở hữu những cơ ngơi đô thị khiêm tốn. Quỹ kiến trúc – vật chất không lớn; quá trình phát triển đô thị với những gì hiện hữu quả là chưa dài; quỹ kiến trúc thời cận đại gần như vắng mặt; các di sản lịch sử, có trị lượng đáng kể trong quỹ kiến trúc và trong vốn liếng cho du lịch, cũng ít ỏi. Thành phố Tân An, các thị trấn Bến Lức, Gò Đen, Cầu Ván, Cầu Voi,… cho tới thời điểm bây giờ vẫn chính là những cấu trúc dạng đô thị ven – dọc các trục đường giao thông.

Trên map bản đồ đô thị Việt Nam, Tân An mặc dù có tên riêng, chưa bứt thoát ra khỏi khái niệm, tồn tại dai dẳng từ đầu thế kỷ XIX: thị xã – tỉnh lỵ – trung tâm hành chánh của tỉnh. Ở nước mình hôm nay, có những thị xã đã mang tên riêng, không những do lịch sử mà bởi sự thu thập vốn liếng đô thị, như Biên Hòa, Mỹ Tho, Rạch Giá,…Đa số các đô thị – tỉnh lỵ chưa biết khi nào mới thoát ra khỏi sự chung tên với tỉnh. Ngoài nhu cầu đặt tên lại cho chúng, nảy sinh nhu cầu quy hoạch sự tiến lên làm sao để chúng thoát ra khỏi nhân tố tạo thị chủ đạo – đô thị hành chánh.
Hướng vươn tới của thành phố Tân An, – nơi sống tốt chứ không phải nơi cư ngụ, nơi đến với chứ không phải nơi xuyên qua, nơi nói đến là nhớ, không những bởi cái tên. Có thể, đấy là những nội hàm, gồm phần cứng và phần mềm, của việc quy và việc hoạch, cho tất cả những đô thị lớn và nhỏ của Long An thời kỳ mở mang chưa từng thấy.
– Quy hoạch phát triển hệ thống đô thị tỉnh Long An trong sự chi phối và ràng buộc của vùng kinh tế phát triển thành phố Hồ Chí Minh và vùng Đồng bằng sông Cửu Long, trong vai trò kết nối 2 đại vùng ấy là điều tất nhiên. Vừa là thuận tiện, thế mạnh và đồng thời vừa là xu thế mà một địa phương, chưa phải vượt bậc, phải tranh thủ và tận dụng. Thế nhưng, trong việc hoạch định sách lược phát triển chung cũng như phát triển đô thị, bên cạnh các cái chung vĩ mô, ta không thể lãng quên các cái riêng, vĩ và vi, của từng địa phương, để hoặc khắc phục hoặc nhân lên và khuếch trương ra, lấy việc ấy làm đòn bảy và làm chất xúc tác trong phát triển cạnh tranh giữa những địa phương. Vấn đề ở đây trước hết là ở sự định rõ, không ngộ nhận và chớ mơ hồ, vai trò và địa thế cùng con đường riêng cho Long An, thích hợp hơn cả, để chiếm giữ và khẳng lập bền bỉ. Trong cao trào công nghiệp hóa và tiếp nhận đầu tư trực tiếp từ nước ngoài, Long An có thể phải giải cho bản thân mình 2 bài toán. Hoặc, giả dụ, đi theo mô hình Bình Dương, nơi đang diễn ra quá trình đô thị hóa – công nghiệp hóa lãnh thổ toàn tỉnh, trong xu thế tạo thành một phức hợp “tỉnh – đô thị – xưởng máy”, ẩn chứa nguy cơ kết tạo một thực thể, lạ lẫm với khái niệm đô thị và thành thị thông dụng. Hoặc, do vào cuộc chậm và do ít bị hối thúc hơn mà Long An chọn đi theo bài toán phối hợp phát triển song song, trên cơ sở phân định rành mạch về không gian – hình thái kiến trúc và hạ tầng – xã hội cư dân, nông nghiệp – công nghiệp – đô thị. Long An, đồng thời, có 2 triển vọng: trở thành một sự kéo dài và lan ra của thành phố “mega” Hồ Chí Minh hoặc bền chí con đường phát triển dựa vào và phát huy khôn ngoan trước hết những gì mình có, tránh sự rập khuôn. Sự nhất thể hóa dễ dẫn tới sự bức tốc phát triển. Song, sự phong phú, phải chăng, lại là bảo đảm cho phát triển, lành và bền.

3. Người viết bài này xin gợi ý một số gợi nhắc cho xây dựng quy hoạch thành phố Tân An: tính chất đô thị, quy mô, hình thái, tổ chức không gian, kiện toàn và phát triển quỹ kiến trúc đô thị, tổ chức cảnh quan không gian và hình ảnh đô thị; xác lập trung tâm – hạt nhân, khu phố đông đúc và nhộn nhịp; xây dựng điểm nổi bật và biểu tượng đô thị vv…
Việc biến đổi tính chất đô thị từ trung tâm hành chánh của tỉnh để trở thành một đô thị tổng hợp nên xem như là 1 trong các ưu tiên, cùng sự bổ sung những yếu tố tạo thị – động lực phát triển. Từ đấy tạo nên sự chuyển đổi căn bản về quỹ kiến trúc và về bộ mặt đô thị, – thay cho sự ngự trị cố hữu của các thiết chế kiến trúc hành chánh – sự nghiệp cùng các tuyến phố buôn bán tiểu thương dọc đường, là sự phong phú của những thể loại công trình sản xuất – kinh doanh – dịch vụ – văn hóa xã hội…, là hiện thân của một chốn đô thị mở mang toàn diện. Cũng theo chiều hướng này, đô thị phải được quy hoạch có mạng lưới đường phố nối kết các không gian đô thị thành một thể, theo chiều sâu, khắc phục thực trạng đơn điệu của các tuyến phố mặt đường.
Nên suy nghĩ đến thêm việc rộng mở quy mô thành phố ra 10 xã. Trong kế hoạch phát triển Tân An vài ba chục năm tới, việc kiện toàn – upgrade nâng cấp và modern hiện đại hóa đô thị hiện tại không thể không là ưu tiên số một và cũng chính là việc khả thi hơn cả. Càng rộng mở nhanh lãnh thổ, càng khiến cho việc đô thị hóa trở nên giàn trải hơn, chưa nói là quá trình thành thị hóa cư dân và sự hun đúc văn hóa đô thị có khả năng sẽ bị kéo chậm lại. Kiến thiết tài sản vật chất đô thị khi nào cũng nhanh và cũng thuận hơn là việc vun đắp nếp nghĩ nếp sống đô thị, tiếp nối là văn hóa thị thành. Nên chăng tiến hành một cuộc thăm dò khảo sát xã hội: trong những số hơn 10 vạn người sống trên địa phận thành phố bao nhiêu phần trăm đã là dân đô thị thực thụ. Đô thị cấu thành bởi phần cứng tài sản vật chất và phần mềm văn hóa nhân văn. Cái phần đầu quy hoạch và vẽ ra được. Cái phần sau yêu sách những dạng đầu tư khác lạ, trong đó có vai trò của Thời gian. Việc suy nghĩ đến thêm về quy mô rộng mở thành phố còn xuất phát từ những lo toan ứng phó với chuyển đổi khôn lường của thiên nhiên và khí hậu. Sẽ phải hơn, khi chủ trương phát triển đô thị dạng co hơn giãn. Con cháu bớt trách oán chúng ta.
Quan sát Tân An hôm nay, nhận thấy hình thái thích hợp hơn cả cho nó trong vài chục năm tới sẽ là sự phối hợp các cấu trúc đô thị xây dựng tập trung với mảng không gian chủ đạo xây dựng thưa giãn dạng thị trấn. Không nên e dè khái niệm “thị trấn”, cái mà Tân An vừa mới thoát ra. Thị trấn phải được hiểu là cấu trúc không gian đô thị, có mạng đường phố đủ rộng, có hạ tầng kỹ thuật tốt, với những ngôi nhà – căn nhà thấp tầng, đặt trong những khuôn viên sân vườn. Thị trấn – nhà vườn, thị trấn xanh, nơi ít ồn ã – đi chậm – sống thư thái. Tưởng tượng Tân An nay mai, sẽ là 1 chốn thị thành với sự biến hóa nhịp nhàng các không gian không giống nhau về chức năng, về cường độ hoạt động, về tỷ lệ xây dựng, thể hiện ở chuỗi: trung tâm – trục lộ – các khu cư dân đô thị dạng thị trấn – các làng ven, nông thị hóa.
Quỹ kiến trúc đô thị của thành phố chưa lớn, ứ tồn kiến trúc rất ít. Những xây dựng mới chưa phải có giá trị kiến trúc – thẩm mỹ, song khá đàng hoàng và thuận tiện. Trong bức tranh toàn cảnh, nhận rõ hơn cả sự tản mạn và chia cắt trong thân thể đô thị; thiếu những khung cảnh liên kết; thiếu những quần thể kiến trúc dù khiêm nhường; thiếu quảng trường trung tâm; thiếu một nơi chốn mà mỗi người ở đây hoặc đến đây phải lui tới … Tân An về nhiều định mức đương nhiên đã là thành phố, song vẫn chưa nhận được thân thể và bộ mặt của một đô thị đủ nghĩa. Những gì hiện hữu đều sở hữu thể đem vào diện cải tạo – upgrade nâng cấp – hiệu chỉnh và kiện toàn. Hễ triển khai những việc trên 1 cách hiểu biết và khôn khéo, sẽ tránh được những can thiệp và đầu tư vượt sức.
Quy hoạch thường hướng vào việc rộng mở, vào quy mô. Quy hoạch cũng phải hướng vào chiều sâu, vào sự chữa trị cái thực thể. Quy hoạch hôm nay, rốt cuộc, cũng chính là sự dự liệu cho 1 giai đoạn, ngắn dài, trong phát triển tiếp sau mà thôi.
Trung tâm chính trị – hành chánh của tỉnh, của thành phố đã được quy hoạch. Tân An cần không hề kém, một TT TM – xã hội cộng đồng, một chốn đô hội đông đúc và nhộn nhịp, là sự hiện thân của một đô thị – thành thị vừa phồn vinh, vừa khác lạ mà lôi cuốn vì vậy. Lâu nay đô thị không chỉ có nơi sống, nơi làm, nơi hưởng và còn là nơi đô thị tự khoe mình và người đời tự khoe. Không khoe thì làm sao có sự sàng lọc, sự bứt lên. Thành phố đang thiếu hẳn cái địa chỉ này.
Không chỉ có thế, ngay cả trong điều kiện kinh tế hạn hẹp của các năm tới, vẫn cần dự liệu những công trình – điểm nổi bật đô thị, những phức hợp kiến trúc – điểm nổi bật đô thị. Chưa hẳn đồ sộ, không hẳn tốn kém, song cần thiết phải đặc sắc về kiến trúc – thẩm mỹ và kỹ thuật. Chúng sẽ thành những biểu tượng, những tuyên ngôn đô thị, để dân cư tự hào, để người từ xa nhớ Tân An, nhớ trước hết hình mẫu ấy. Tất nhiên, đó chưa phải là tháp truyền hình hoặc những pho tượng rõ cao.
Tân An thuộc sở hữu vùng Đồng bằng sông Cửu Long, ắt phải là đô thị sông nước. Ấy vậy sông Vàm Cỏ Tây, sông Bảo Định chưa phải là những đường lớn xanh định đoạt gương mặt thành phố, và thành phố cũng chưa phải đã bám vào, đã ôm vào mình hai dòng chảy nuột nà ấy. Vàm Cỏ Tây, Bảo Định giang, và các diện nước phải là những thành tố ấn định hình thái, bộ mặt, tâm hồn và tất cả hệ sinh thái sinh sống, sinh thái của thành phố này. Có nên quy hoạch xây dựng kèn bám dính chắc đôi bờ những dòng sông, hay để chúng, như sông Hương ở Huế, để tự nhiên cho cây cỏ, cho dòng chảy không bị gông đai.
Nên triển khai một quy hoạch Xanh xuyên suốt cho Tân An: xanh trong vườn, xanh trên phố, xanh trong các không gian khép – mở to nhỏ, xanh trong các công viên, trên đôi bờ những con sông, xanh trên những cánh đồng bất tận, – tất thảy phải kết thành một thể xanh liên kết hữu cơ, tạo lên cái sắc, cái duyên cho chốn thị thành, xem ra còn thiếu các cái đặc sản này.

Tóm lại, quy hoạch phát triển đô thị ở Long An phải được xây dựng, bên cạnh những yêu sách và mục đích phát triển, tựa vào những đặc thù và những điều kiện cụ thể của địa phương, từ đấy tạo nên sự bảo đảm về tính hiệu lực và mức độ khả thi cho những hoạch định.

GS.tiến sĩ.KTS. Hoàng Đạo Kính

( Bài đăng trên TCKT số 06 -2015 )