Lạm dụng lam? ✔

Làm nhà luôn phải có tranh luận, tranh cãi, thậm chí tranh chấp nhiều vấn đề. Chuyện tạo dựng nơi ăn chốn ở bấy lâu chưa lúc nào dễ dàng đạt ngay đồng thuận giữa những bên, càng không phải lúc nào cũng muốn là được, dù rằng bên gia chủ nắm thế lực thượng đế, hay bên thiết kế đang có phần thưởng vinh danh. Lớn thì tranh luận quy mô, kiểu dáng, mà nhỏ thì nhức đầu có khi bởi vài chi tiết, Màu sắc, hay chuyện làm mấy cái… lam!

Xứ nóng, người nào cũng biết phải che chắn tiết giảm bức xạ. Nhưng che kiểu nào, che bao nhiêu, che ra làm sao… lại không định dạng định lượng định tính được ngay. Thời buổi lên mạng tham khảo năm châu bốn biển nhanh hơn lấy đồ trong túi, người ta thay đổi xoành xoạch mà dường như không biết rằng những “tài liệu tham khảo” ấy chắc gì đã ứng dụng ngay vào nhà của mình, vào thiết kế của mình được!

Chuyện dùng lam để che chắn chống nóng lại gắn với bao quanh bên phía ngoài nhà, có nghĩa là “đụng chạm” phần cách thức, phần người ta khá quan tâm, dù chưa chắc đã “xài” cái cách thức đó hằng ngày. Gắn lam cả ngoài lẫn trong nhà đang là xu thế thời thượng chục năm quay trở lại đây với villa, nhà mặt phố, và cả công trình công cộng. Nhưng lạm dụng lam, hay nói theo cách khác là dùng lam không đúng chỗ đúng kiểu, dùng lam như 1 cách thức “thể hiện, biểu diễn” thì không phải dễ nhận thấy, ngay cả trong giới chuyên môn. Ngày càng xuất hiện nhiều nguyên liệu, phương pháp liên quan đến việc “bao quanh”  bên phía ngoài công trình, và bởi vậy, cũng tăng thêm khá nhiều những thắc mắc, bất đồng, xử lý xô lệch trong chủ nhà cũng như nhà thiết kế.

* Lam, tuy mới mà cũ:

Các dạng tấm che nắng cho nhà cửa thực ra không hề lạ lẫm ở điều kiện khí hậu nhiệt đới nóng ẩm mưa nhiều như nước mình. Từ nếp nhà cổ truyền đan các tấm phên tre thành mảng chắn nắng, đến các công trình thời 1950 – 1970 dùng lam bê tông tạo hình rất đa dạng, tạo lên dấu ấn của “thương hiệu kiến trúc Sài Gòn” từ công trình gia dụng đến công nghiệp, thương mại hay bệnh viện… đã qua sử dụng hệ lam bao che vừa thích ứng tốt khí hậu địa phương, vừa tạo nét riêng về thẩm mỹ đương đại mà rất dân tộc. Những sáng tạo trong lam bê tông, gạch bông gió, lam nhôm… mang nhiều đặc thù không thể thay thế ở các công trình lừng danh như dinh Độc Lập, đại học Y dược Thành Phố Hồ Chí Minh, thư viện Khoa học tổng hợp, bệnh viện Chợ Rẫy… vẫn đang tồn tại qua thời gian, dẫn chứng cho 1 phương pháp kỹ thuật hợp lí, được nghiên cứu thiết kế và xây lắp có chất lượng, thậm chí tạo lên chuẩn mực 1 thời và được khá nhiều công trình lớn nhỏ khác học hỏi, ứng dụng không hề ít.

Nhưng kẻ hậu bối hôm nay đôi lúc khó làm tốt hơn các tiền bối thời xưa nếu không biết sáng tạo có suy nghĩ đến mà chỉ chăm chăm ứng dụng cứng nhắc hay thậm chí tệ hơn là copy sao chép theo kiểu “nhân danh quá khứ” để  “ăn mày dĩ vãng”. Và đương nhiên, trước lúc làm động tác “cắt và dán” của thời vi tính, những nhà thiết kế chớ quên nhìn lại các mặt ưu nhược của hệ lam này.

Điểm mạnh khá phổ biến: lam giúp bao che mặt đứng, ngoài cửa sổ, trên sân thượng… đồng thời ngăn mưa tạt, làm giàn cho cây cối, chắn tầm nhìn xuyến thấu từ ngoài vào công trình… Bởi vậy sắp đặt lam cho mặt ngoài nhà thường hay đi cùng nhiều tác dụng không giống nhau, với khả năng phối kết, tạo hình đa dạng. Không dừng lại ở đó, lam ít bị tùy thuộc vào dạng thức hình khối của công trình, không chịu gò ép nghiêm ngặt như mật độ thức cột cổ điển hay quy cách mái với độ dốc thích hợp như trong thiết kế công trình mái ngói, kiểu xưa. Lam còn có thể sản xuất độc lập tại xưởng theo quy cách chuẩn, làm xong phần xây thô mới gắn vào nhanh chóng, phủ kín mặt dựng cho nhu cầu quảng bá, dịch vụ, thương mại của nhà mặt phố. Lam xoay hoặc đóng mở hoạt bát, lam ngăn cản được vài bất cập về chức năng phía bên trong của mặt bằng (giả dụ như giúp che nơi phơi đồ, chắn trước khu vệ sinh…) góp thêm phần tạo lên một dạng nhà “lấy lam làm ngôn ngữ chính” rất sắc nét riêng, thậm chí được gọi là thiết kế nhiệt đới modern hiện đại.

Tất nhiên “huyền thoại” nào thì cũng có mặt trái, điểm yếu, và hệ lam dùng cho công trình nhà ở cũng thế. Cấu tạo có thể rắc rối phức tạp dẫn đến kinh phí cao, hoặc kiểu lam thô mộc thì nhiều bề mặt bụi, ngóc ngách khó vệ sinh, thậm chí lam bọc kín mít khiến khả năng thoát hiểm bị hạn chế (đã có lần xảy ra ở công trình thương mại dùng hệ lam bê tông quá vững chắc nên ngăn cản thoát hiểm khi xảy ra hỏa hoạn).

Không dừng lại ở đó, cần nhìn nhận lam không những và không thể là cấu kiện đặc biệt nhất giúp che chắn căn nhà trước ảnh hưởng thời tiết. Mái nhà, hành lang, tấm che cửa sổ, tường xây, chọn hướng đón gió và thoát gió đúng… đều tác động đến một căn nhà có mát mẻ dễ chịu hay là không. Nếu chỉ nhìn vào 1 mảng lam ấn tượng, một mặt đứng “chất chơi” thì sẽ không thể sử dụng lam hiệu quả, vì hệ lam chưa lúc nào là chi tiết tách rời khỏi tổng thể căn nhà thích ứng với điều kiện nhiệt đới. Vô vàn giả dụ thực tiễn đã cho thấy kiểu làm nhà “chọn cách thức đi trước” như thế, dù thậm chí được đủ kiểu phần thưởng kiến trúc, vẫn lộ ra đồng loạt bất cập trong sử dụng, vật lý kiến trúc, và gây phản cảm về thẩm mỹ của căn nhà, cho dù là thể đấy là chủ đích lúc đầu của tác giả.

Ngay tại các công ty thiết kế mang tính quốc tế của Singapore, Mỹ hay Úc, có thể thấy khá nhiều công trình của họ đã chọn hệ lam là ý tưởng chủ đạo, chi phối ý đồ tổ chức cấu trúc phía bên trong và hình khối căn bản của tòa nhà. Điều ấy tuy thể hiện cá tính rõ ràng của thiết kế theo kiểu “nhìn vào nhận thấy ngay”, nhưng cũng tạo lên một tâm lý dễ dãi với cách xử lý dùng lam “bọc hết là xong”, không quan tâm đến các góc độ chức năng và văn hóa đặc điểm.

* Lam, dùng làm thế nào để cho khéo:

Hệ thống lam theo thời gian cùng với sự tiến lên của của công nghệ nguyên liệu dường như không gói gọn trong các thanh ngang hay tấm dọc, mà có tương đối nhiều biến thể đa dạng, như dạng khối uốn lượn parametric, tạo hình phong phú nhờ các kỹ thuật cắt CNC, đục lỗ ngẫu nhiên… Các loại lam modern hiện đại giờ đây còn có thể di động bằng cơ học hay điều khiển auto tự động nhờ cảm biến, bởi vậy trở thành phương pháp kỹ thuật – nguyên liệu khá cuốn hút và đa dạng. Đương nhiên, kỹ thuật càng tân kỳ, nguyên liệu càng cao cấp thì kinh phí cho lam cũng tăng theo mật độ thuận. Và cũng có rất nhiều phương pháp “ăn theo” dùng lam tràn ngập mà bằng chất liệu không tương xứng, tạm bợ, hệt như đã có lần có 1 thời nhiều nhà ốp gạch men vệ sinh ra phía bên ngoài mặt trước, hoặc nhiều nhà tô gờ chỉ chi chít giả thức cổ điển mà dường như không suy nghĩ đến không thiếu các phương diện của hoàn cảnh, kiểu dáng, hệ sinh thái.

Về thực chất, mọi biểu hiện cách thức đều xuất phát từ văn hóa vốn có, trong đó 2 nhân tố căn bản là văn hóa nhận biết và văn hóa sử dụng. Nhận biết được chưa chắc đã ứng dụng đúng, nhận biết xô lệch sẽ dẫn đến lạm dụng một chi tiết, kiểu dáng hay Màu sắc nào đấy mà mình cho rằng – hoặc chạy theo cộng đồng xung quanh – là hay là đẹp. Không kể các công trình phải bọc lại kín mít vì nhu cầu quảng bá hay cách âm, một ngôi nhà mặt phố thông thường khi suy xét phương pháp mặt đứng bên phía ngoài sẽ tương đối cần sự tiết chế khi lựa chọn lớp vỏ bao che. Chuộng cổ điển? Mê hình khối? Nổi bần bật hay lặn mất tăm? Không dễ hồi đáp ngay là nên dùng lam, bởi muốn dùng lam ra làm sao yêu sách chủ nhà và nhà chuyên môn phải suy nghĩ đến, tham khảo kỹ càng và có so sánh, nhận định đúng mức các mặt ưu khuyết của hệ lam muốn ứng dụng. Quá trình tư duy này rất không giống nhau tùy bối cảnh, tính cách mọi người, bởi vậy không thể đề ra chuẩn mực về sự việc dùng lam như thế nào là khôn khéo vừa đủ, mà tới đâu là lạm dụng sa đà. Chỉ nêu ra một vài dạng biểu hiện đã có trên thực tiễn để “trông người mà ngẫm đến ta” như sau:

– Dạng tùy tiện, sơ sài, có cũng như không: thường hay gặp ở các căn nhà có trộn lẫn lam với rất nhiều phương pháp nguyên liệu khác không rõ nét, ít theo chức năng mà chỉ mang tính cách thức. Giả dụ nhà theo kiểu cổ điển nhưng xây lên thấy nắng chói quá nên chủ nhà gắn thêm lam che, khập khễnh về kiểu thức kiến trúc. Hoặc nhà có cấu trúc thô mộc lẽ ra phải dùng lam gỗ hoặc nhựa giả gỗ thì chủ nhà lại muốn đổi sang dùng lam nhôm trắng, gây ra phản cảm xô lệch về chất liệu, Màu sắc.

– Dạng dày đặc, bất hợp lý: thường hay gặp ở các căn nhà có sự copy sao chép “bất chấp”, không quan tâm đến cấu trúc đặc điểm của nhà của mình. Hoặc cũng có thể các bên xem thường tính toán cụ thể, chỉ biết dùng một dạng lam đặc biệt nhất có trên thị trường mà ứng dụng thiếu tính toán. Dạng này còn có khi bọc lam vào cả các chỗ không cần bọc, hoặc dùng sai quy cách, không phù hợp với hướng khí hậu và ngoại cảnh. Theo các nghiên cứu về phương pháp che nắng hợp lí cho những hướng (cụ thể khu vực Thành Phố Hồ Chí Minh), thì lam ngang nên dùng chủ đạo ở các hướng đông, đông nam và nam, khi sang các hướng tây nam, tây bắc hay đông bắc thì cần bổ sung thêm các lam đứng, xiên… Rồi ở mỗi hướng tùy thuộc vào biểu đồ mặt trời, theo mùa có bức xạ không giống nhau tại vị trí xây dựng mà có tính toán về góc che nắng, độ vươn ra của kết cấu lam dọc hay ngang hay xiên. Nếu dùng lam không đúng hướng nắng thì không chỉ chẳng che chắn được hữu hiệu mà còn gây phản cảm, khuất lấp tầm nhìn, giảm ánh sáng và thoáng đãng.

– Dạng thực dụng nên thiếu thẩm mỹ: đôi lúc vì nhu cầu thật sự cấp bách như che chắn nắng, ngăn tầm nhìn, mà họ sử dụng lam cho đúng “công năng nhiệm vụ quyền hạn” nhưng lại không đầu tư về thẩm mỹ, dẫn đến gán ghép xô lệch về mật độ, khoảng cách. Hệ lam khi ấy thiếu đồng hóa cho công trình, và chưa suy nghĩ đến đến cả khả năng che mưa tạt, trồng cây cối, cũng như khả năng thoát hiểm khi gặp sự cố. Không phải chủ nhà nào thì cũng chấp thuận được hệ lam “vây bọc” bên phía ngoài nhà của mình vì những ấn tượng về thẩm mỹ nào đấy đã ăn sâu trong thâm tâm thức. Nên khi được tư vấn dùng lam, sự miễn cưỡng dẫn đến việc thêm bớt, dùng lam cho có cũng khiến tổng thể bị chắp vá, lộn xộn, kém duyên.

Về thực chất, lam là phương pháp cộng thêm vào cho không gian sử dụng được tiện nghi, hiệu quả và thẩm mỹ, nếu thiếu các điều kiện đó thì lam cũng sẽ chỉ đơn giản là chi tiết thêm thắt về cách thức. Khi nằm ở trong toàn thể căn nhà được lựa chọn, xử lý thích hợp thì hệ lam sẽ là chi tiết đáng giá, khi đặt trong tổng thể phi lý, nó sẽ chỉ đơn giản là lớp vỏ cách thức bị lắp ghép khiên cưỡng. Nếu chỉ quan tâm đến mảng miếng hình khối chung chung, ít xem trọng các thông số kích thước, đối sánh thành phần bên trong – ngoài với nhau thì dẫu phần cách thức tuy ấn tượng nhưng trong không gian lại khó sử dụng, như dùng “đồ giả” phủ vây bên phía ngoài. Đối với nhà mặt phố, cách mở cửa và dùng hệ lam che chắn có thể hoạt bát tùy thuộc vào kích thước nhà cũng như ý đồ thiết kế, nhưng vẫn không thể bỏ qua chức năng phòng ốc cụ thể, khác với công trình thương mại hay công sở có thể “bọc lam” dễ dàng hơn. Giả dụ lầu 1 nhà mặt phố là phòng sinh hoạt gia đình, nơi nhiều người tập trung thì nên mở cửa rộng, làm thoáng rộng hơn, dùng lam thành mảng rộng. Còn lầu 2 thường làm phòng Ngủ và nếu có nắng chiếu vào nhiều hơn nữa thì nên giảm số lượng và size kích cỡ cửa, cũng chính là để cân bằng các mảng đặc rỗng, xấp xỉ. Do vậy hệ lam xấp xỉ sẽ phải tính toán tương ứng, hài hòa, chứ không thể đơn điệu giống nhau, hoặc 1 căn phòng ở hướng Bắc thì không thể nhiều nắng gắt như ở hướng Nam hay Tây được.

Từ 1 chi tiết tưởng đơn giản như cách dùng lam, có thể dẫn ra khá nhiều câu truyện tư duy thiết kế làm thế nào để cho hài hòa các điều kiện tự nhiên và xã hội. Kiến trúc luôn biến động theo những thay đổi của điều kiện sống từng thời kỳ, và bởi vậy giải bài toán tổ chức không gian làm thế nào để cho hợp lí, thẩm mỹ luôn yêu sách những suy nghĩ đến kỹ càng và tận tụy từ không ít phía.

Theo KTS Tuấn Hà – Ảnh: Thái Khương/ tcnhadep