Từ xưa, phong thủy là kinh nghiệm chọn đất cất nhà (Dương phần) hay làm mồ mả (Âm phần). Một vài người cho rằng đấy là mê tín dị đoan nhưng một vài khác thì không. Mặc dù thế, cho tới thời nay phong thủy vẫn còn áp dụng rộng thoải mái trong xã hội. Như thế, vấn đề là: Những nhân tố của phong thủy cổ truyền được ứng dụng trong một vài công trình kiến trúc cổ có được coi là khoa học không? Bài viết sau trình bày một vài vấn đề về Phong thủy như Âm dương, Tam tài, Ngũ hành và áp dụng phong thủy trong một vài công trình kiến trúc cổ để qua đó thấy được tính khoa học của chính nó.
1. Sơ lược về Âm – Dương
Âm – Dương trong chữ Hán là 陰 陽, phiên âm là /yīn yáng/. Theo GS.tiến sỹ. Trần Ngọc Thêm, trong “Cơ sở Văn hóa Việt Nam”, Âm có phát âm từ các ngôn ngữ Đông Nam Á cổ đại là /yīn/, gồm có các từ: Yana, ina (đồng nghĩa với mẹ); Dương /yáng/ (đồng nghĩa với giàng, trời). Mẹ là 1 thành tố trong cặp đối lập Mẹ – Cha, trời trong cặp đối lập Đất – Trời. Hai cặp Mẹ – Cha và Đất – Trời là hai yếu tố quan trọng quá trình sinh sản trong tiến trình sản xuất nông nghiệp ở phương Nam, quê nhà của cây lúa nước, là quá trình sản ra đời con người và mùa màng. Đây cũng chính là biểu hiện của tín ngưỡng phồn thực ở Việt Nam. Người Việt có tư duy tổng hợp nên tập hợp lại thành một cặp đối lập: Mẹ – Trời: Âm – Dương, để thay mặt đại diện cho tất cả những cặp đối lập khác trong cuộc sống, ví dụ như: Nữ – nam, phải – trái, trắng – đen, đêm – ngày…
1 trong các cơ sở để khẳng định điều trên là khi tìm hiểu về Bát quái, bạn có thể thấy rất rõ hai cặp Mẹ – Cha và Đất – Trời trong hai quẻ thuần Dương và thuần Âm là Càn và Khôn. Bát quái tiên thiên, tiên truyền do vua Phục Hy làm nên, một ông vua chỉ với trong truyền thuyết, miêu tả một trật tự tự nhiên. Trong đó, Càn là trời, Khôn là đất. Còn Bát quái hậu thiên là do Văn vương phát triển, nó miêu tả một trật tự xã hội. Trong đó, Càn là cha, Khôn là mẹ.
Quan sát trong thực tiễn, người ta phát hiện thấy quy luật Âm Dương, có content nội dung căn bản như sau: Trong Âm có Dương, trong Dương có Âm, Âm và Dương luôn biến hóa cho nhau, Âm thịnh thì Dương suy, Dương thịnh thì Âm suy, Âm cực thì sinh Dương và Dương cực thì sinh Âm…
Quy luật trên cũng thường trông thấy trong Triết lý Sống của người Việt, một triết lý sống bình quân. Người ta ít khi để một chuyện gì xảy ra đến mức cực lớn để rồi nó thay đổi thực chất. Trong kiến trúc nhà cửa, cung điện được sắp đặt đối xứng qua gian giữa, gian thờ cúng tổ tiên, gian dành riêng cho vua chúa, để hai bên, một bên là Nam, một bên là Nữ; một bên là Ông, một bên là Bà…
2. Tam tài
Tam tài là tổng hợp của ba cặp âm dương có chung nhân tố. Giả dụ như trong bộ ba Trời – Đất – Người gồm có ba cặp Trời (+) – Đất (–), Người (–) – Trời (+) và Người (+) – Đất (–). Trong đó, Trời là nhân tố luôn dương, Đất là nhân tố luôn âm, Người có những lúc âm, có những lúc dương. Như thế, tính chất âm hay dương không phải là nhân tố không thay đổi mà tùy thuộc vào đối tượng so sánh và tiêu chuẩn so sánh. Tam tài được thấy qua các hiện tượng trong xã hội giống như những mô hình 3 nhân tố: Nhà 3 gian, nhà có số gian lẻ, con người – không gian – thời gian, cha – mẹ – con, Sơn Tinh – Thủy Tinh – Mị Nương, trầu – cau – vôi, ba ông táo…
3. Ngũ hành
Ngũ hành được tạo thành do tổng hợp 2 bộ Tam tài, từ việc chọn đất cất nhà của người xa xưa: (1) Chọn đất (Thổ) là nơi có nước (Thủy) để sinh hoạt và là nơi khô ráo để sinh sống, nấu nướng (Hỏa); (2) Chọn đất (Thổ) là nơi sao để cho có thể trồng trọt được (cây xanh – Mộc) và có dụng cụ thu hoạch (dụng cụ bằng kim loại – Kim). Như thế, có hai bộ Tam tài: Thủy – Thổ – Hỏa và Mộc – Thổ – Kim. Trong đó, con người là trung tâm của việc chọn đất, con người bên trên đất, bởi vậy, chúng ta có mô hình đất (Thổ) ở trung tâm, bốn nhân tố còn lại ở vòng quanh.
Hành Hỏa ấm cúng ở phương Nam, là nơi tránh rét của loài chim Lạc Hồng. Hành Hỏa thay mặt đại diện cho phương Nam, chim Phượng, mầu đỏ… Hành Thủy lạnh tanh ở phía Bắc, là quê nhà của con rùa (Quy). Qua việc các công trình cổ đều quay mặt về phía Nam và qua thành ngữ “tả Thanh Long, hữu Bạch Hổ” cho thấy bên trái là con Rồng (Long) – hành Mộc – phương Đông; bên phải là con Hổ (Lân) – hành Kim – phương Tây. Long, Lân, Quy, Phượng – Tứ Linh là đề tài trang trí rất phổ biến.
4. Vận dụng Ngũ hành trong việc chọn đất xây dựng công trình
Người Việt có triết lý sống bình quân, luôn sống trong việc cân bằng, hài hòa Âm – Dương. Như thế, khi sắp đặt nhà cửa, cung điện luôn không thay đổi tắc “cân bằng Âm – Dương”, đấy là “Minh đường tụ thủy, Hậu chẩm tựa sơn” và “Tả Thanh Long, Hữu Bạch Hổ”.
Các công trình thường trở lại phía Nam, phần đằng trước phải có “Minh đường tụ thủy”. Ở phía Nam là hành Hỏa, đối lập với Hỏa là Thủy, như thế để cân bằng Âm – Dương thì chỗ này phải có sông hồ rộng thoải mái thông thoáng, có tầm nhìn tốt. Nhân tố này luôn cần cho bất kì công trình nào, ngay ngày nay cũng như vậy; Sông, hồ là nơi cung ứng hơi ẩm, làm giảm nhiệt độ không khí… Nhận được một nơi để cất nhà quay mặt ra sông là điều ao ước của không ít người, nhưng thỉnh thoảng không nhận được thì người ta làm thêm hồ nước nhân tạo phần đằng trước.
“Hậu chẩm tựa sơn”: Phía Bắc là hành Thủy, Thủy có thể hiểu là đầm, hồ. Đối lập với đầm, hồ (trũng xuống) là Sơn (nhô lên). Đây cũng chính là dựa trên nguyên tắc hài hòa Âm – Dương. Không những thế, phía sau cao ráo hay có núi là nơi “dựa lưng”, “yên tâm nhìn về phần đằng trước” là 1 nhân tố rất khẩn cấp. Bên cạnh đó, đó còn được xem là nơi che gió bấc Đông Bắc lạnh khô, 1 loại gió chướng hay gió độc, không tốt cho sức khoẻ, tràn về.
“Tả Thanh Long”: Phía Đông là hành Mộc, đối lập là Thổ (Mộc khắc Thổ), Thổ có thể hiểu là đất, là đường đi. Sắp xếp đường đi, dáng vẻ ngoằn ngoèo giống con Rồng, là nơi cho Rồng bay lượn… Không những thế, sắp đặt đường đi để liên lạc toàn công trình, có tương đối nhiều chỗ trống để đón nắng sớm, gió mát.
“Hữu Bạch Hổ”: Phía Tây là hành Kim, đối lập là Mộc, sắp đặt Mộc để cân bằng Âm – Dương. Mộc có thể hiểu là cây xanh, rừng cây làm chỗ trú ẩn của Hổ. Bên cạnh đó, trồng cây để che nắng hướng Tây là phương pháp rất khoa học và hợp lí.
5. Một vài áp dụng của Ngũ Hành
5.1. Thăng Long – TP Hà Nội
Trong Chiếu dời đô của Lý Công Uẩn có đoạn: “Huống chi thành Đại La, kinh đô cũ của Cao Vương, ở vào nơi trung tâm trời đất, được thế rồng cuộn hổ ngồi, chính ngay giữa Nam Bắc Đông Tây, tiện nghi núi sông sau trước.” Như thế, Nhà vua đã định rõ Thăng Long là nơi có “Tả thanh long, hữu bạch hổ” (“thế rồng cuộn hổ ngồi”), trước là sông, sau là núi (“núi sông sau trước”) bảo đảm phần đằng trước có “Minh đường tụ thủy”, phía sau là “Hậu chẩm tựa sơn”.
5.2. Kinh thành Huế
Đối với Kinh thành Huế, nơi này hội đủ các nhân tố, ví dụ như bên trái có cồn Hến làm Tả Thanh Long, bên phải có cồn Dã Viên là Hữu Bạch Hổ, phần đằng trước có sông Hương làm Minh đường, phía sau Hậu chẩm là khu vực hậu cần trong một thành Vaurban rất vững bền.
5.3. Lăng Khải Định
Ở Lăng Khải Định cũng được ứng dụng phong thủy 1 cách rất triệt để. Vua chọn triền núi Châu Chữ làm địa điểm để xây đắp lăng mộ. Tại vị trí này, lấy một quả đồi thấp ở phần đằng trước làm tiền án, có khe Châu Ê chảy từ trái qua phải làm “Thủy tụ”, gọi là “Minh đường”, lấy núi Chóp Vung và Kim Sơn làm “Tả thanh long” và “Hữu bạch hổ”.
Kết luận
Như thế, qua content nội dung trên, bạn có thể thấy rằng phong thủy cổ truyền trong kiến trúc gần như tất cả nhân tố đều là những phát hiện, những lý giải rất khoa học của người xa xưa về tự nhiên và xã hội, về quan hệ của các nhân tố nhân tạo trong môi trường thiên nhiên, nhất là mối liên hệ giữa kiến trúc với hệ sinh thái. Có thể trong thời cổ đại, tính khoa học đó, kiến thức thời đó không thể so sánh với khoa học lúc này, nhưng đã thể hiện được sự uyên bác của chính nó so với kiến thức của các người thông thường khác trong xã hội lúc bấy giờ. Như thế, vấn đề của chúng ta hôm nay là phân biệt được content nội dung nào là phong thủy cổ truyền và content nội dung nào là lợi dụng phong thủy cổ truyền để trục lợi để mà tránh, mà phê phán.
THS.KTS Ngô Hồng Năng
Đảm nhiệm khoa Kiến trúc – ĐH Xây dựng miền Tây
(Bài đăng trên Tạp chí Kiến trúc số 09-2021)
Thêm nhiều thông tin hấp dẫn với BdsNhaDat.com.vn ✅
Theo DanViet
